Podstawa programowa i programy nauczania w szkołach podstawowych
Zakres nauczania w szkole podstawowej określają dwa elementy, które są ustalane w przepisach prawa powszechnie obowiązującego: podstawa programowa i ramowe plany nauczania. Pierwsza z nich determinuje treści nauczania w szkole podstawowej. Stanowi ona wykaz celów dydaktycznych, a także wiedzy, umiejętności i kompetencji, których opanowanie przez uczniów jest zakładane na danym etapie edukacji. Ramowy plan nauczania obejmuje tygodniowy wymiar godzin dla uczniów poszczególnych klas (semestrów) w danym typie szkoły przeznaczonych na realizację zajęć edukacyjnych i wychowawczych, przede wszystkim obowiązkowych zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego (zob. niżej).
W obecnym ustroju szkolnym podstawę programową określa rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej.
Podstawa programowa ma na celu zobrazowanie wymagań ogólnych i szczegółowych (efektów kształcenia), które wyznaczają zakres wiedzy i umiejętności uczniów. Realizacja przez uczniów podstawy programowej generalnie podlega obiektywnej weryfikacji ze strony komisji egzaminacyjnych w trybie tzw. egzaminów zewnętrznych (w obecnym stanie prawnym po szkole podstawowej jest to egzamin ósmoklasisty).
Podstawa programowa musi być respektowana przez wszystkie szkoły. Wdrożeniu podstawy programowej w ramach procesu dydaktycznego służą programy nauczania. Stanowią one opis sposobu realizacji celów wychowania lub kształcenia oraz treści nauczania w zakresie danych zajęć. Nauczyciele realizują przygotowane przez siebie lub wybrane programy nauczania, dopuszczone do użytku przez dyrektora szkoły, po zasięgnięciu przez niego opinii rady pedagogicznej.
Przygotowując program nauczania, nauczyciel może;
- opracować program samodzielnie lub we współpracy z innymi nauczycielami,
- zaproponować program opracowany przez innego autora (autorów), np. spośród programów dostępnych na rynku,
- przedstawić program opracowany przez innego autora (autorów) wraz z dokonanymi przez siebie modyfikacjami.
Program zaproponowany przez nauczyciela lub przez zespół nauczycieli powinien być dostosowany do potrzeb i możliwości uczniów, dla których jest przeznaczony.
Programy nauczania dopuszcza do użytku w danej szkole dyrektor szkoły, na wniosek nauczyciela (grupy nauczycieli) i po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej.
Proces dydaktyczny w szkołach podstawowych
Etap pierwszy szkoły podstawowej obejmuje klasy I, II i III. Nauczanie na tym etapie ma na celu zapewnienie łagodnego przejścia z przedszkola do edukacji szkolnej. Ma ono charakter zintegrowany.
Zajęcia edukacyjne odbywają się według rozkładu zajęć przygotowanego przez nauczyciela, w którym czas trwania lekcji i przerw jest zależny od aktywności uczniów.
Kolejny etap edukacji (klasy IV-VIII) obejmuje nauczanie w podziale na przedmioty.
Pod rządem ustawy – Prawo oświatowe trwa wdrożenie reformy programowej, która ma związek z kompleksowym przekształceniem modelu szkolnictwa w Polsce. Bliższe informacje zawarto wyżej w sekcji pt. „Kształcenie na poziomie szkół podstawowych/ Podstawa programowa i programy nauczania w szkołach podstawowych”.
Obowiązujący wymiar zajęć w szkołach podstawowych określa rozporządzenie z dnia 3 kwietnia 2019 r., które weszło w życie 1 września 2019 r. Poniżej prezentowane są aktualne ramowe plany nauczania opracowane na podstawie obowiązującej legislacji.
Ramowe plany nauczania dla szkoły podstawowej
1.Klasy I-III szkoły podstawowej (I etap edukacyjny) – minimalny wymiar godzin tygodniowo w trzyletnim okresie nauczania wynosi:
Obowiązkowe zajęcia edukacji wczesnoszkolnej (edukacja polonistyczna, edukacja społeczna, edukacja przyrodnicza, edukacja matematyczna, zajęcia techniczne, język obcy nowożytny, edukacja muzyczna, edukacja plastyczna, zajęcia komputerowe, wychowanie fizyczne) – razem 60 godzin tygodniowo w trzyletnim okresie nauczania. Podziału godzin na poszczególne zajęcia dokonuje nauczyciel prowadzący te zajęcia.
| Lp. | Obowiązkowe zajęcia edukacyjne | Tygodniowy wymiar godzin w klasie | Razem w trzyletnim okresie nauczania | ||
| I | II | III | |||
| 1 | Edukacja wczesnoszkolna | 20 | 20 | 20 | 60 |
| Godziny do dyspozycji dyrektora szkoły | 3 | 3 | |||
| Ogółem | 63 | 63 | |||
W ramach zajęć obowiązkowych w klasach I-III na zajęcia wychowania fizycznego przeznacza się po 3 godziny tygodniowo.
Odrębne przepisy określają wymiar godzin zajęć z przedmiotów takich jak religia lub etyka, język mniejszości narodowej/język mniejszości etnicznej/język regionalny/własna historia i kultura, geografia państwa, z którym utożsamia się mniejszość narodowa, zajęcia sportowe, zajęcia dodatkowe, zajęcia języka migowego, zajęcia z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Nie wchodzą one do podanej wyżej sumy obowiązkowych zajęć edukacyjnych.
2.Klasy IV-VIII szkoły podstawowej (II etap edukacyjny) – minimalny tygodniowy wymiar godzin zajęć w ramach całego pięcioletniego okresu nauczania wynosi:
- język polski – 25 godzin tygodniowo łącznie w klasach IV-VIII;
- język obcy nowożytny – 15 godzin tygodniowo łącznie w klasach IV-VIII (plus dodatkowo 4 godziny łącznie w klasach VII-VIII na naukę języka obcego będącego drugim językiem nauczania w szkołach podstawowych dwujęzycznych);
- muzyka i plastyka – po 4 godziny tygodniowo łącznie w klasach IV-VII;
- historia – 9 godzin tygodniowo łącznie w klasach IV-VIII;
- wiedza o społeczeństwie – 2 godziny tygodniowo w klasie VIII;
- przyroda – 2 godziny tygodniowo w klasie IV;
- geografia – 5 godzin tygodniowo łącznie w klasach V-VIII;
- biologia – 5 godzin tygodniowo łącznie w klasach V-VIII;
- chemia – 4 godziny tygodniowo łącznie w klasach VII-VIII;
- fizyka – 4 godziny tygodniowo łącznie w klasach VII-VIII;
- matematyka – 20 godzin tygodniowo łącznie w klasach IV-VIII;
- informatyka – 5 godzin tygodniowo łącznie w klasach IV-VIII;
- technika – 3 godziny tygodniowo łącznie w klasach IV-VI;
- wychowanie fizyczne – 20 godzin tygodniowo łącznie w klasach IV-VIII;
- edukacja dla bezpieczeństwa – 1 godzina tygodniowo w klasie VIII;
- zajęcia z wychowawcą – 5 godzin tygodniowo łącznie w klasach IV-VIII.
| Lp. | Obowiązkowe zajęcia edukacyjne | Tygodniowy wymiar godzin w klasie | Razem w pięcioletnim okresie nauczania | ||||
| IV | V | VI | VII | VIII | |||
| 1 | Język polski | 5 | 5 | 5 | 5 | 5 | 25 |
| 2 | Język obcy nowożytny | 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 15 |
| 3 | Drugi język obcy nowożytny | - | - | - | 2(+2)* | 2(+2)* | 4(+4)* |
| 4 | Muzyka | 1 | 1 | 1 | 1 | - | 4 |
| 5 | Plastyka | 1 | 1 | 1 | 1 | - | 4 |
| 6 | Historia | 1 | 2 | 2 | 2 | 2 | 9 |
| 7 | Wiedza o społeczeństwie | - | - | - | - | 2 | 2 |
| 8 | Przyroda | 2 | - | - | - | - | 2 |
| 9 | Geografia | - | 1 | 1 | 2 | 1 | 5 |
| 10 | Biologia | - | 1 | 1 | 2 | 1 | 5 |
| 11 | Chemia | - | - | - | 2 | 2 | 4 |
| 12 | Fizyka | - | - | - | 2 | 2 | 4 |
| 13 | Matematyka | 4 | 4 | 4 | 4 | 4 | 20 |
| 14 | Informatyka | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 5 |
| 15 | Technika | 1 | 1 | 1 | - | - | 3 |
| 16 | Wychowanie fizyczne | 4 | 4 | 4 | 4 | 4 | 20 |
| 17 | Edukacja dla bezpieczeństwa | - | - | - | - | 1 | 1 |
| 18 | Zajęcia z wychowawcą | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 5 |
| Razem na obowiązkowe zajęcia edukacyjne i zajęcia z wychowawcą | 24 | 25 | 25 | 32(+2)* | 31(+2)* | 137(+4)* | |
| Godziny do dyspozycji dyrektora szkoły | 4 | 4 | |||||
| Ogółem | 141(+4)* | ||||||
* Dodatkowe godziny są przeznaczone na zwiększenie nauczania języka obcego nowożytnego będącego drugim językiem nauczania w oddziałach dwujęzycznych.
3. Tygodniowy wymiar godzin
(1) Wymiar obowiązkowych zajęć edukacyjnych dla uczniów poszczególnych klas na I etapie edukacyjnym wynosi po 20 godzin na poziomie klas I, II i III. Dodatkowo na całym etapie edukacji wczesnoszkolnej 3 godziny tygodniowo przypadają do dyspozycji dyrektora szkoły.
(2) Wymiar obowiązkowych zajęć edukacyjnych dla uczniów poszczególnych klas na II etapie edukacyjnym (klasy IV-VIII) wynosi:
- klasa IV - 24 godziny,
- klasa V - 25 godzin,
- klasa VI - 25 godzin,
- klasa VII – 32 godziny (plus 2 godziny dodatkowo na naukę obcego języka wykładowego w szkołach dwujęzycznych);
- klasa VIII – 31 godzin (plus 2 godziny dodatkowo na naukę obcego języka wykładowego w szkołach dwujęzycznych).
(3) Odrębnie określa się również wymiar zajęć rewalidacyjnych dla uczniów niepełnosprawnych.
4. Wymiar godzin do dyspozycji dyrektora szkoły ustala w każdym roku szkolnym dyrektor szkoły, z uwzględnieniem przepisów dotyczących sposobu ich naliczania.
5. W odrębnych przepisach określany jest wymiar godzin przeznaczonych na realizację zajęć religii lub etyki, zajęć wychowania do życia w rodzinie, zajęć języka mniejszości narodowej, etnicznej lub języka regionalnego i naukę własnej historii i kultury oraz zajęć sportowych w oddziałach i szkołach sportowych oraz szkołach mistrzostwa sportowego.
Więcej informacji znajduje się w aktualizowanej corocznie publikacji Eurydice zatytułowanej „Recommended Annual Instruction Time in Full-time Compulsory Education in Europe 2022/23”.
Metody nauczania, pomoce dydaktyczne i podręczniki szkolne
Nauczyciele mają ustawowo zagwarantowane prawo swobodnego wyboru form i metod nauczania w ramach wynikających z dorobku nauk pedagogicznych. Wiele zależy od liczebności klas i wyposażenia szkoły (na przykład w komputery, wideo i inne środki dydaktyczne). Szkoły mogą samodzielnie wybierać środki dydaktyczne, jakie wykorzystują nauczyciele na zajęciach edukacyjnych. Są zajęcia edukacyjne, których realizacja wymaga podziału oddziału klasowego na grupy (informatyka, języki obce); por. wyżej podrozdział „Podział uczniów na grupy” .
Nauczyciel może zdecydować o realizacji programu nauczania z zastosowaniem lub bez zastosowania podręcznika, materiału edukacyjnego lub materiału ćwiczeniowego. Materiały edukacyjne zastępują lub uzupełniają podręcznik; są to np. treści pobrane z Internetu, powielane lub stworzone przez nauczyciela w celu przeprowadzenia lekcji (pokazy slajdów, prezentacje, notatki, wyciągi literatury itp.). Podręczniki wykorzystywane do nauki w szkole podstawowej powinny być wybrane spośród podręczników dopuszczonych do użytku szkolnego przez Ministra Edukacji Narodowej. Dyrektor szkoły corocznie podaje do publicznej wiadomości zestaw podręczników lub materiałów edukacyjnych oraz materiały ćwiczeniowe, które będą obowiązywać od początku następnego roku szkolnego.
Uczniowie szkół podstawowych uzyskują dostęp do podręczników i materiałów ćwiczeniowych do obowiązkowych zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego, które są finansowane ze środków publicznych. Od 1 września 2017 r. uczniowie wszystkich szkół podstawowych mają dostęp do darmowych podręczników. Dzięki finansowaniu tych materiałów z dotacji budżetu państwa, możliwe jest ograniczanie kosztów kształcenia po stronie rodziców.
Praktycznie wszystkie szkoły podstawowe w Polsce posiadają dostęp do Internetu i umożliwiają korzystanie z niego nauczycielom oraz uczniom. W związku z tym mają ustawowy obowiązek zainstalowania w komputerach używanych dla celów dydaktycznych na terenie szkoły oprogramowania zabezpieczającego przed dostępem do szkodliwych treści w Internecie. Programy zabezpieczające muszą chronić w szczególności przed treściami pornograficznymi, eksponującymi brutalność i przemoc, zawierającymi zachowania naruszające normy obyczajowe, a także propagującymi nienawiść i dyskryminację.