Krótki rys historyczny

Edukacja dorosłych (kształcenie i szkolenia dorosłych, uczenie się dorosłych) ma w Polsce bogate tradycje, ważne szczególnie w trudnym okresie rozbiorów od końca XVIII w. aż do odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r. Było ono m.in. ostoją języka polskiego, kultury, historii i tradycji polskiej.

Ostatnie sto lat funkcjonowania tego segmentu edukacji charakteryzuje się zarówno okresami intensywnego rozwoju, wzrostu jego znaczenia i osiągnięć oraz okresem stagnacji, szczególnie widocznym w latach 80. ubiegłego stulecia.

W pierwszych latach po drugiej wojnie światowej, edukacja dorosłych pełniła funkcje kompensacyjne, a jej działania w znacznym zakresie skierowane były na likwidację analfabetyzmu. W okresie PRL, który charakteryzował się upolitycznieniem i daleko posuniętą centralizacją wszystkich obszarów funkcjonowania państwa, edukacja dorosłych utożsamiana było z „kształceniem robotników” czy „edukacją pracujących”, osoby niepracujące nie mogły w zasadzie (przynajmniej w pewnym okresie) podjąć nauki w szkołach dla pracujących. Powstawanie pozaszkolnych placówek oświatowych oferujących kształcenie kursowe i szkolenia było „reglamentowane” i ściśle kontrolowane przez państwo. Po 1989 r. kształcenie i szkolenia dorosłych przez długie lata pozostawało na marginesie zasadniczych przemian w edukacji szkolnej i szkolnictwa wyższego. W 1995 r. do ustawy o systemie oświaty z roku 1991 wprowadzono pojęcie kształcenia ustawicznego (nadal funkcjonujące, do którego odniesiono się w tym rozdziale przytaczając zawarty w obowiązującym prawie opis tego kształcenia), określono jego funkcje i możliwości realizacji, sprecyzowano także zadania Ministra Edukacji oraz Ministra Pracy i Polityki Społecznej w zakresie edukacji ustawicznej osób dorosłych.

Jednym z najważniejszych osiągnięć po 1989 r.  było stworzenie możliwości organizowania niepublicznych form kształcenia i szkolenia dorosłych. Sektor ten rozwinął się bardzo dynamicznie, co z jednej strony było dużym osiągnięciem demokratyzacji oświaty, z drugiej jednak, mimo czynionych wysiłków, nie wprowadzono zakładanych przemian tak, aby kształcenie i szkolenia dorosłych (w różnych formach, miejscach, zakresach, skierowane do szerokiego kręgu odbiorców), stały się nieodłącznym elementem aktywności w sferze osobistej, zawodowej i społecznej w różnych okresach życia człowieka, co było zgodne z ideą uczenia się przez całe życie.

 Kształcenie i szkolenia dorosłych, które obejmują kształcenie formalne i pozaformalne jest bardzo szeroką kategorią (por. rozdz. 8) obejmującą zorganizowane formy uczenia się występujące także w tle innych działań (np. świadczenia usług, zaangażowania społecznego). Problematyka ta dotyczy wielu resortów, co jednej strony sprzyja zrozumieniu specyficznych problemów danej branży i pozwala zaproponować adekwatne działania, z drugiej jednak nie zawsze sprzyja budowaniu jednolitej polityki w tym zakresie. Obecnie podejmuje się wiele działań w ramach zaproponowanych strategii, które będą sprzyjały integracji tego obszaru kształcenia.

Bieżące działania i priorytety polityczne

Działania podejmowane na rzecz kształcenia i szkolenia dorosłych zmierzają do realizacji założeń Deklaracji Kopenhaskiej (nadal osiągamy niskie wyniki uczenia się dorosłych) a także Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustanowienia europejskiego systemu transferu osiągnięć w kształceniu i szkoleniu zawodowym, współpracy w zakresie szkolnictwa wyższego (Proces Boloński) oraz w sektorze uczenia się dorosłych wydzielonego z VET i TE, tj. europejskiej agendy na rzecz uczenia się dorosłych Z funduszu EFS jest finansowany Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój (PO WER; https://www.power.gov.pl/strony/o-programie/dokumenty/program-wiedza-edukacja-rozwoj-2014-2020/, dostęp sierpień 2023 r.). Problematyka uczenia się przez całe życie znajduje swoje odzwierciedlenie w dokumentach krajowych a także w innych dokumentach.

Ugruntowana, silna pozycja kształcenia w systemie szkolnym (potwierdzona dyplomami i świadectwami) i wszystkie wymienione w powyższym rozdziale przyczyny (mające charakter historyczny, a także wynikające z przemian ustrojowych), dotyczące kształcenia i szkoleń dorosłych, mają zapewne wpływ na niskie wskaźniki (mierzone w badaniach AES, Eurostat) udziału dorosłych w kształceniu i szkoleniach. Szanse integracji działań wielu resortów stwarzają działania zmierzające do upowszechnienia uczenia się przez całe życie i rozwoju systemów walidacji efektów uczenia się poprzez realizację poniższych programów strategicznych.

Strategicznym instrumentem zarządzania polityką rozwoju państwa jest przyjęta przez rząd Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030) (https://www.gov.pl/documents/33377/436740/SOR.pdf., dostęp sierpień 2023 r.) Głównym celem SOR jest tworzenie warunków dla wzrostu dochodów mieszkańców Polski przy wzroście spójności społecznej w wymiarze społecznym, ekonomicznym, środowiskowym i terytorialnym. Tak sformułowany cel wiąże się z działaniami na rzecz poprawy jakości kapitału ludzkiego i społecznego i ma odniesienie do działań związanych z polityką edukacyjną i społeczną.  Instrumentami realizacji SOR są m.in. poniższe strategie rozwojowe:

• Strategia Produktywności 2030 (SP 2030; https://www.gov.pl/web/rozwoj-technologia/strategia-produktywnosci-2031),
• Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego  2030 (SRKL 2030; https://www.gov.pl/web/ia/strategia-rozwoju-kapitalu-ludzkiego-2030-srkl2030, dostęp sierpień 2023 r.),
• Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego (współdziałanie, kultura, kreatywność) 2030 (SRKS 2030; https://www.gov.pl/web/ia/strategia-rozwoju-kapitalu-spolecznego-2030-srks, dostęp 2023 r.),
• Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2030 (KSRR2030; https://www.gov.pl/web/ia/krajowa-strategia-rozwoju-regionalnego-2030-ksrr, dostęp sierpień 2023 r.).

Na szczególną uwagę w kontekście działań w zakresie kształcenia i szkoleń osób dorosłych zasługuje jednak Zintegrowana Strategia Umiejętności 2030 (ZSU 2030, https://www.gov.pl/web/edukacja-i-nauka/zintegrowana-strategia-umiejetnosci-2030-czesc-szczegolowa--dokument-przyjety-przez-rade-ministrow, dostęp sierpień 2023r.), która jest spójna z głównym celem SOR: tworzenie warunków dla wzrostu dochodów mieszkańców Polski przy jednoczesnym wzroście spójności w wymiarze społecznym, ekonomicznym, środowiskowym i terytorialnym. ZSU wpisuje się też w realizację założeń polityki europejskiej na rzecz uczenia się przez całe życie, a ponadto wpisuje się także we wszystkie cele szczegółowe SOR:

1. Trwały wzrost gospodarczy oparty coraz silniej o wiedzę, dane i doskonałość organizacyjną;

2. Rozwój społecznie wrażliwy i terytorialnie zrównoważony;

3. Skuteczne państwo i instytucje służące wzrostowi oraz włączeniu społecznemu i gospodarczemu.

Zadania związane m.in.: z opiniowaniem sprawozdań dotyczących monitorowania efektów wdrażania ZSU 2030 i monitorowania prac prowadzonych w UE i krajach OECD w zakresie uczenia się przez całe życie, w tym europejskich ram kwalifikacji realizuje Międzyresortowy Zespół do spraw uczenia się przez całe życie (MZ) i Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji (ZSK) (https://www.gov.pl/web/premier/miedzyresortowy-zespol-do-spraw-uczenia-sie-przez-cale-zycie-i-zintegrowanego-systemu-kwalifikacji, dostęp sierpień 2023 r.). W skład Zespołu wchodzą ministrowie lub ich upoważnieni przedstawiciele. Działania resortów uczestniczących w pracach na rzecz ZSU 2030, MZ oraz działania dotyczące  Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji służą podnoszeniu umiejętności i przekwalifikowaniu dorosłych w wieku produkcyjnym w celu dostosowania do zmian na rynku pracy (digitalizacja, zmiany technologiczne, nowe metody pracy). Do elementów zapewniających stabilne funkcjonowanie ZSK zaliczamy m.in. sektorowe rady ds. kompetencji (https://pfr.pl/oferta/sektorowe-rady-ds-kompetencji.html, dostęp sierpień 2023). Wszystkie powyższe działania stwarzają solidne podstawy budowania polityki na rzecz uczenia się dorosłych.

Zagadnieniem wymagającym dalszych starań zmierzających do budowania efektywnych rozwiązań pozostaje finansowanie uczenia się dorosłych w niektórych formach pozaszkolnych, szczególnie w partnerstwie z pracodawcami. W ciągu ostatnich lat podjęto szereg działań zmierzających do zmian w tym zakresie, szczególnie w obszarze kształcenia i szkoleń zawodowych. Prawo oświatowe wskazuje na możliwość wsparcia KSZ przez pracodawców, ich organizacje, a także samorządy gospodarcze, organizacje gospodarcze, sektorowe rady do spraw kompetencji oraz Radę programową do spraw kompetencji. Organy administracji publicznej w wykonywaniu swoich zadań w zakresie oświaty i wychowania powinny współpracować z ww. podmiotami (https://www.parp.gov.pl/component/site/site/sektorowe-rady-ds-kompetencji,dostęp sierpień 2023 r. )

Zmiany wprowadzane w ramach obecnej reformy edukacji mają m.in. na celu promowanie ścisłej współpracy szkół kształcących zawodowo z pracodawcami, co w konsekwencji, poprzez związki ze szkołami i placówkami, będzie wywierało wpływ na kształcenie i szkolenia dorosłych. Zachęcanie dorosłych do udziału w uczeniu się obejmuje:

• wdrażanie Zintegrowanej Strategii Umiejętności 2030,
• wdrażanie Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji,
• działalność Krajowego Funduszu Szkoleniowego,
• rozwój bazy usług rozwojowych (BUR) (https://uslugirozwojowe.parp.gov.pl/, dostęp sierpień 2023),
• współpracę MEN-BKL-GUS w zakresie poprawy identyfikacji przejawów edukacji pozaformalnej,
• wspieranie idei uczenia się przez całe życie realizowane przez Polską Izbę Firm Szkoleniowych (https://pifs.org.pl/#aktualnosci, dostęp sierpień 2023)
• Realizacja działań strategii rozwoju kraju – Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju 2030 związana jest z wieloma programami o charakterze operacyjno-wdrożeniowym, w których proponowane są działania powiązane z urzeczywistnianiem idei uczenia się przez całe życie. Przykłady tych programów zamieszczono w poniższej tabeli.

Przykładowe programy na rzecz idei uczenia się przez całe życie

Źródło: Opracowane na podstawie dokumentów dostępnych na stronach: https://www.gov.pl/web/rodzina/aktywni-ministerstwo-oglasza-nowy-program-dla-seniorow; http://senior.gov.pl/program_senior_plus/pokaz/563

Od maja 2014 roku istnieje Krajowy Fundusz Szkoleniowy utworzony ze środków Funduszu Pracy (KSZ stanowi około 2% FP), którego zadaniem jest wsparcie kształcenia ustawicznego pracodawców i pracowników podejmowanego z inicjatywy lub za zgodą pracodawcy. W środki skierowane były przede wszystkim na finansowanie kształcenia ustawicznego osób zatrudnionych w firmach, które z powodu pandemii musiały ograniczyć swoją działalność, wsparcie kształcenia ustawicznego pracowników służb medycznych, pracowników służb socjalnych, psychologów, terapeutów, pracowników domów pomocy społecznej, wsparcie kształcenia ustawicznego w zidentyfikowanych w danym powiecie lub województwie zawodach deficytowych, wsparcie kształcenia ustawicznego osób po 45 roku życia, wsparcie kształcenia ustawicznego w związku z zastosowaniem w firmach nowych technologii i narzędzi cyfrowych. (http://kfs.pl, dostęp sierpień 2023).