9.5.1 Polityka planowania kadr akademickich

W Polsce nie opracowuje się polityki planowania kadr akademickich, a odpowiedzialność za planowanie kadr została w znacznej mierze przeniesiona na uczelnie. Do 2018 r. przepisy krajowe określały na przykład tzw. minima kadrowe (minimalną liczbę i kwalifikacje nauczycieli) oraz proporcje minimum kadrowego do liczby studentów dla danego kierunku i poziomu studiów. Obecnie przepisy określają jedynie grupy pracowników, rodzaje stanowisk i podstawowe wymagania kwalifikacyjne dla tych stanowisk, maksymalny roczny wymiar zajęć dydaktycznych, ogólne warunki zatrudnienia oraz minimalne stawki wynagrodzenie. 

Uczelnie wprowadzają dane dotyczące kierunków studiów, szkół doktorskich, projektów i publikacji naukowych, pracowników, studentów oraz osób ubiegających się o stopień doktora do Zintegrowanego Systemu Informacji o Nauce i Szkolnictwie Wyższym – POL-on. Przekrojowe raporty oparte na danych z systemu POL-on mają wspierać Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w tworzeniu i realizacji polityki naukowej państwa oraz zarządzaniu sektorem nauki i szkolnictwa wyższego. Raporty dotyczące kadry akademickiej przedstawiają liczbę etatów w podziale na charakterystyki nauczycieli akademickich (płeć, wiek, pochodzenie (polskie, obce), stopień lub tytuł naukowy, stanowisko i grupa stanowisk, dziedzina i dyscyplina nauki) oraz cechy uczelni, na których zatrudnieni są nauczyciele (nazwa, miasto, województwo, rodzaj i profil).

9.5.2 Rekrutacja

Nauczycielem akademickim może być osoba, która:

• posiada kwalifikacje określone w przepisach i statucie uczelni;

• nie została ukarana karą dyscyplinarną;

• ma pełną zdolność do czynności prawnych;

• korzysta z pełni praw publicznych;

• nie była skazana prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe;

Przepisy dzielą nauczycieli akademickich na następujące grupy:

• pracownicy dydaktyczni;

• pracownicy badawczy;

• pracownicy badawczo-dydaktyczni.

Przepisy określają wymagania kwalifikacyjne dla poszczególnych stanowisk, na których zatrudnia się nauczycieli:

• profesor: tytuł profesora;

• profesor uczelni: co najmniej stopień doktora oraz znaczące osiągnięcia dydaktyczne lub zawodowe (w przypadku pracowników dydaktycznych), naukowe lub artystyczne (w przypadku pracowników badawczych) lub naukowe, artystyczne lub dydaktyczne (w przypadku pracowników badawczo-dydaktycznych);

• adiunkt: co najmniej stopień doktora;

• asystent: tytuł zawodowy magistra, magistra inżyniera albo równorzędny.

Statut uczelni może określać również inne stanowiska dla nauczycieli akademickich oraz dodatkowe wymagania kwalifikacyjne niezbędne do ich zajmowania. Wymagania te nie mogą dotyczyć posiadania lub obowiązku uzyskania stopnia doktora, stopnia doktora habilitowanego lub tytułu profesora. 

Rekrutację nauczycieli akademickich przeprowadzają samodzielnie poszczególne uczelnie zgodnie ze swymi wewnętrznymi regulacjami. 

Poza kilkoma wyjątkami przepisy zobowiązują uczelnie publiczne do przeprowadzenia otwartego konkursu w przypadku zatrudnienia nowego nauczyciela – jeśli dana uczelnia zawiera z nauczycielem pierwszy stosunek pracy (pierwszą umowę o pracę), na czas nieokreślony lub określony dłuższy niż 3 miesiące, w wymiarze przekraczającym połowę pełnego wymiaru czasu pracy. Procedurę konkursu określa statut uczelni. Uczelnia publikuje informacje o konkursie w Biuletynie Informacji Publicznej, a dodatkowo – w języku angielskim – na stronach internetowych Komisji Europejskiej, w europejskim portalu dla mobilnych naukowców (Euraxess Researchers in Motion – Jobs and Opportunities).

Wyjątki od tej reguły dotyczą nauczycieli akademickich, którzy: 

• zostali skierowani do pracy w uczelni na podstawie umowy zawartej z Centrum Łukasiewicz, z instytutem Sieci Łukasiewicz albo z zagraniczną instytucją naukową; 

• są beneficjentami przedsięwzięcia, programu lub konkursu ogłoszonego przez Narodową Agencję Wymiany Akademickiej (NAWA), Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBiR), Narodowe Centrum Nauki (NCN) lub międzynarodowego konkursu na realizację projektu badawczego;

• są zatrudniani na czas realizacji projektu badawczego lub dydaktycznego finansowanego ze środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej lub przez inny podmiot przyznający grant.

Uczelnie niepubliczne określają zasady i procedury rekrutacji w swych regulacjach wewnętrznych. Jeżeli wewnętrzne regulacje nie zawierają odpowiednich przepisów, stosuje się przepisy ustawy Prawo o Szkolnictwie Wyższym i Nauce.

9.5.3 Status zawodowy

Stosunek pracy / rodzaje umów

Nauczyciele akademiccy nie mają statusu pracowników służby cywilnej ani funkcjonariuszy publicznych. Ich status zawodowy regulują przepisy ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce oraz powszechnie obowiązujące przepisy Kodeksu pracy.

Rektor zatrudnia nauczycieli akademickich na podstawie umowy o pracę. Pierwsza umowa z nauczycielem w danej uczelni jest zawierana na czas nieokreślony albo określony na okres do 4 lat. Jeżeli pierwsza umowa została zawarta na okres do 4 lat, a nauczyciel otrzymał w tym czasie pozytywną okresową ocenę pracy, uczelnia może zawrzeć z nim umowę o pracę na czas nieokreślony bez przeprowadzenia konkursu (zob. informacje o konkursie w rozdziale 9.5.2 „Rekrutacja”). 

W umowie o pracę wskazuje się, czy uczelnia jest podstawowym miejscem pracy. Podstawowym miejscem pracy może być wyłącznie uczelnia, która zatrudnia nauczyciela w pełnym wymiarze czasu pracy. Nauczyciel akademicki może mieć jednocześnie tylko jedno podstawowe miejsce pracy.

Nauczyciel akademicki zatrudniony w uczelni publicznej, która jest jego podstawowym miejscem pracy, może, za zgodą rektora, podjąć lub kontynuować dodatkowe zatrudnienie tylko u jednego pracodawcy prowadzącego działalność dydaktyczną lub naukową. Zgody rektora nie wymaga podjęcie zatrudnienia w podmiotach, z którymi uczelnia nawiązała współpracę na podstawie umowy lub porozumienia albo dla których jest organem prowadzącym, założycielem albo udziałowcem, w urzędach, w instytucjach kultury oraz w jednostkach systemu oświaty. 

Nauczyciel akademicki prowadzący działalność gospodarczą informuje o tym rektora uczelni, która jest jego podstawowym miejscem pracy. 

Etyka zawodowa

Na poziomie krajowym nie opracowano kodeksu etyki zawodowej nauczycieli akademickich, ale przepisy odnoszą się m.in. do konfliktu interesów w podległości służbowej oraz regulują kwestię odpowiedzialności dyscyplinarnej nauczycieli (Prawo szkolnictwie wyższym i nauce; Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 8 czerwca 2022 r. w sprawie szczegółowego trybu prowadzenia mediacji, postępowania wyjaśniającego i postępowania dyscyplinarnego w sprawach odpowiedzialności dyscyplinarnej nauczycieli akademickich, a także sposobu wykonywania kar dyscyplinarnych i ich zatarcia). Szczegółowe zasady etyki określają uczelnie w swych regulacjach wewnętrznych. 

Zgodnie z przepisami w uczelni nie może istnieć stosunek bezpośredniej podległości służbowej między małżonkami oraz osobami prowadzącymi wspólne gospodarstwo domowe (przepisu nie stosuje się do rektorów) i/lub pozostającymi ze sobą w stosunku pokrewieństwa, powinowactwa do drugiego stopnia albo w stosunku przysposobienia, opieki lub kurateli.

Przepisy definiują przewinienie dyscyplinarne jako czyn uchybiający obowiązkom nauczyciela akademickiego lub godności zawodu nauczyciela akademickiego. Wyrażanie przekonań religijnych, światopoglądowych lub filozoficznych nie stanowi przewinienia dyscyplinarnego. 

Postępowania w sprawach dyscyplinarnych nauczycieli akademickich inicjują rzecznicy dyscyplinarni, a orzeczenia wydają komisje dyscyplinarne powoływane przez rektora uczelni. Przepisy przewidują szereg kar dyscyplinarnych – od upomnienia i nagany z ewentualnym obniżeniem wynagrodzenia przez pozbawienie prawa do wykonywania określonych zadań lub pełnienia funkcji kierowniczych przez określony czas do wydalenia z pracy w uczelni i pozbawienia prawa do wykonywania zawodu nauczyciela akademickiego przez określony czas. 

Zwolnienia (rozwiązanie stosunku pracy) 

Zgodnie z przepisami ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce umowa o pracę z nauczycielem akademickim wygasa w przypadku:

• zaprzestania spełniania wymagań rekrutacyjnych (zob. rozdział 9.5.2 „Rekrutacja”);

• stwierdzenia, że umowa o pracę została zawarta na podstawie fałszywych lub nieważnych dokumentów;

• orzeczenia kary dyscyplinarnej w postaci wydalenia z pracy w uczelni;

• orzeczenia środka karnego w postaci zakazu zajmowania określonego stanowiska, jeżeli orzeczenie to dotyczy wykonywania obowiązków nauczyciela akademickiego;

• orzeczenia kary pozbawienia wolności.

Umowa o pracę z nauczycielem może zostać rozwiązana w następujących przypadkach: 

• na mocy porozumienia stron, 

• za wypowiedzeniem jednej ze stron, z zachowaniem okresu wypowiedzenia lub bez zachowania okresu wypowiedzenia (dyscyplinarne rozwiązanie stosunku pracy), 

• z upływem czasu, na który została zawarta (w przypadku umowy na czas określony). 

Rektor uczelni może rozwiązać umowę, za wypowiedzeniem, z przyczyn określonych w powszechnie obowiązującym Kodeksie pracy oraz w następujących przypadkach określonych w ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce: 

• jeżeli nauczyciel otrzymał negatywną ocenę pracy (ocenę okresową przeprowadza się przynajmniej raz na 4 lata lub na wniosek rektora); 

• jeżeli nauczyciel podjął lub wykonywał bez zgody rektora dodatkowe zatrudnienie w podmiocie prowadzącym działalność dydaktyczną lub naukową. 

Rektor rozwiązuje za wypowiedzeniem umowę o pracę z nauczycielem akademickim, który otrzymał dwie kolejne negatywne oceny pracy. 

W sprawach dotyczących stosunku pracy pracowników uczelni, które nie są uregulowane w ustawie, stosuje się przepisy Kodeksu pracy.

Informacje dotyczące oceny pracy nauczycieli akademickich są dostępne w rozdziale 11.2 „Zapewnianie jakości w szkolnictwie wyższym”.

9.5.4 System wynagrodzeń

Przepisy określają ogólne zasady wynagradzania pracowników jedynie dla uczelni publicznych. W tych ramach każda uczelnia publiczna ustala warunki wynagradzania w zakładowym układzie zbiorowym pracy albo regulaminie wynagradzania.

Wynagrodzenie nauczyciela akademickiego uczelni publicznej składa się ze stałych oraz zmiennych składników wynagrodzenia. 

Składniki stałe:

• wynagrodzenie zasadnicze;

• dodatek za staż pracy.

Składniki zmienne: 

• dodatek funkcyjny,

• dodatek zadaniowy,

• wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe albo godziny nadliczbowe,

• dodatek za pracę w warunkach szkodliwych dla zdrowia lub uciążliwych,

• inne dodatki, jeżeli zostały określone w zakładowym układzie zbiorowym pracy albo regulaminie wynagradzania.

Dodatek za staż pracy przysługuje w wysokości 1% wynagrodzenia zasadniczego za każdy rok zatrudnienia. Dodatek jest wypłacany w okresach miesięcznych, poczynając od czwartego roku zatrudnienia, z tym że wysokość tego dodatku nie może przekroczyć 20% wynagrodzenia zasadniczego.

Dodatek funkcyjny przysługuje z tytułu kierowania zespołem, w skład którego wchodzi nie mniej niż 5 osób, w tym osoba kierująca. Wysokość dodatku funkcyjnego nie może przekroczyć 67% wynagrodzenia profesora i jest uzależniona od liczby członków zespołu oraz stopnia złożoności zadań.

Dodatek zadaniowy może być przyznany z tytułu czasowego zwiększenia obowiązków służbowych lub czasowego powierzenia dodatkowych zadań albo ze względu na charakter pracy lub warunki jej wykonywania. Wysokość dodatku zadaniowego nie może przekroczyć 80% sumy wynagrodzenia zasadniczego i dodatku funkcyjnego pracownika.

W czasie usprawiedliwionej nieobecności w pracy nauczyciel może otrzymywać dodatek funkcyjny i dodatek zadaniowy przez okres do 3 miesięcy.

Minister ds. szkolnictwa wyższego określa w rozporządzeniu wysokość minimalnego miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego profesora w uczelni publicznej. Od 1 stycznia 2024 r. wynosi ono 9 370 zł, tj. 2 174,01 euro (wg. kursu wymiany Komisji Europejskiej z grudnia 2024 r.: 1 EUR = 4, 31 PLN)

Zgodnie z przepisami wysokość minimalnego miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego dla nauczycieli zatrudnionych na pozostałych stanowiskach w uczelni publicznej wynosi:

• dla profesora uczelni – co najmniej 83% wynagrodzenia profesora (7 777,10 PLN / 1 804,43 EUR);

• dla adiunkta – co najmniej 73% wynagrodzenia profesora (6 840,10 PLN / 1 587,03 EUR)

• dla asystenta i pozostałych nauczycieli akademickich – co najmniej 50% wynagrodzenia profesora (4 685,00 PLN / 1 807,00 EUR).

Podobnie jak inni pracownicy uczelni publicznej, nauczyciele otrzymują nagrody jubileuszowe w wysokości od 75% do 400% wynagrodzenia miesięcznego zależnie od stażu pracy (od 20 do 45 lat pracy). 

Pracownikowi uczelni publicznej przysługuje dodatkowe wynagrodzenie roczne na zasadach określonych w przepisach o dodatkowym wynagrodzeniu rocznym pracowników jednostek sfery budżetowej.

Nauczyciele akademiccy oraz pozostali pracownicy uczelni mogą otrzymywać od rektora nagrody za osiągnięcia w pracy zawodowej. Dodatkowo Prezes Rady Ministrów oraz ministrowie właściwi dla dyscypliny naukowej przyznają nagrody za znaczące osiągnięcia w działalności naukowej, dydaktycznej, wdrożeniowej lub organizacyjnej lub za całokształt dorobku. 

9.5.5 Czas pracy i urlopy

Czas pracy

Nauczyciela akademickiego obowiązuje system zadaniowego czasu pracy, co oznacza, że czas pracy wyznaczają zadanie określone przez przełożonego. Nauczyciel musi wywiązywać się z tych zadań, ale nie ma obowiązku spędzania w uczelni 8 godzin dziennie i sam decyduje o sposobie wykonywania pracy. 

W ramach systemu zadaniowego przepisy określają maksymalny wymiar pensum dydaktycznego, tj.  zajęć dydaktycznych (włącznie z czasem przeznaczonym na kształcenie doktorantów). Jedna godzina dydaktyczna wynosi 45 minut.

Maksymalny roczny wymiar zajęć wynosi:

• do 240 godzin dydaktycznych – dla pracownika badawczo-dydaktycznego,

• do 180 godzin dydaktycznych – dla pracownika badawczo-dydaktycznego zatrudnionego na stanowisku profesora,

• do 360 godzin dydaktycznych – dla pracownika dydaktycznego,

• do 540 godzin dydaktycznych – dla pracownika dydaktycznego zatrudnionego na stanowisku lektora lub instruktora, jeżeli statut uczelni przewiduje takie stanowisko.

Oprócz obowiązków dydaktycznych lub badawczych nauczyciel akademicki jest zobowiązany do uczestniczenia w pracach organizacyjnych na rzecz uczelni oraz stałego podnoszenia kompetencji zawodowych.

Regulamin pracy danej uczelni określa zasady ustalania zakresu obowiązków nauczycieli dla poszczególnych grup pracowników i rodzajów stanowisk, rodzaje i wymiar zajęć dydak­tycznych oraz zasady obliczania godzin dydaktycznych. 

W szczególnych przypadkach, uzasadnionych koniecznością realizacji programu studiów, nauczyciel akademicki może być zobowiązany do prowadzenia zajęć dydaktycznych w godzinach ponadwymiarowych, w maksymalnym wymiarze:

• ¼ rocznego wymiaru zajęć dydaktycznych – dla pracownika badawczo-dydaktycznego;

• ½ rocznego wymiaru zajęć dydaktycznych – dla pracownika dydaktycznego.

Nauczycielowi akademickiemu można powierzyć za jego zgodą prowadzenie zajęć dydaktycznych w godzinach ponadwymiarowych w wymiarze nieprzekraczającym dwukrotności rocznego wymiaru zajęć dydaktycznych.

Nauczyciela akademickiego będącego w ciąży lub wychowującego dziecko do ukończenia przez nie 4. roku życia nie można zatrudniać w godzinach ponadwymiarowych bez jego zgody.

Statut uczelni niepublicznej może ustanowić inny wymiar zajęć dydaktycznych oraz wymiar czasu pracy pracowników.

Urlopy

Nauczycielowi akademickiemu przysługuje prawo do urlopu wypoczynkowego w wymiarze 36 dni roboczych w roku. Szczegółowe zasady i tryb udzielania urlopu wypoczynkowego, a także innych urlopów określa regulamin pracy uczelni. W okresie urlopu wypoczynkowego nauczycielowi przysługuje takie same wynagrodzenie jak za czas pracy, w tym również zmienne składniki wynagrodzenia obliczone zgodnie ze szczegółowymi przepisami. 

Rektor może udzielić nauczycielowi akademickiemu płatnego urlopu:

• posiadającemu co najmniej stopień doktora, w okresie 7 lat zatrudnienia w danej uczelni – urlopów naukowych w łącznym wymiarze nieprzekraczającym roku w celu przeprowadzenia badań;

• przygotowującemu rozprawę doktorską – urlopu naukowego w wymiarze nieprzekraczającym 3 miesięcy;

• urlopu w celu odbycia za granicą kształcenia, stażu naukowego albo dydaktycznego, uczestnictwa w konferencji, przeprowadzenia kwerendy, odbycia wizyty studyjnej, realizacji innego rodzaju działalności naukowej albo uczestnictwa we wspólnych badaniach naukowych prowadzonych z podmiotem zagranicznym na podstawie umowy o współpracy naukowej;

• urlopu w celu uczestnictwa we wspólnych badaniach naukowych prowadzonych z Centrum Łukasiewicza lub instytutem Sieci Łukasiewicz.

Nauczyciel akademicki, który nie ukończył 65. roku życia i jest zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy, ma prawo do płatnego urlopu dla poratowania zdrowia po co najmniej 10 latach zatrudnienia w uczelni. Kolejny urlop dla poratowania zdrowia może być udzielony nie wcześniej niż po upływie 3 lat od dnia zakończenia poprzedniego urlopu. Łączny wymiar urlopu dla poratowania zdrowia w okresie całego zatrudnienia nie może przekraczać 3 lat. W czasie urlopu nie można wykonywać zajęcia zarobkowego.

9.5.6 Awans zawodowy

W karierze naukowej i zawodowej nauczycieli akademickich rozróżnia się:

• tytuły zawodowe

• stopnie naukowe i tytuł naukowy

• stanowiska zajmowane w uczelni.

Tytuł zawodowy

Przez tytuł zawodowy rozumie się tytuł licencjata, inżyniera albo równorzędny dla studiów I stopnia oraz tytuł magistra, magistra inżyniera albo równorzędny dla studiów II stopnia bądź studiów jednolitych magisterskich. Tytuł zawodowy jest nadawany przez rektora uczelni. Nadanie go jest decyzją administracyjną.

Stopnie naukowe i tytuł naukowy

W systemie szkolnictwa wyższego i nauki nadaje się:

• stopnie naukowe i stopnie w zakresie sztuki: stopień doktora i stopień doktora habilitowanego;

• tytuł profesora.

Stanowiska

Stanowiska badawczo-dydaktyczne oraz dydaktyczne:

• profesor;

• profesor uczelni;

• adiunkt;

• asystent;

• inne stanowisko wynikające ze statutu uczelni (np. instruktor, lektor)

Wymagania kwalifikacyjne dla poszczególnych stanowisk, które są określone w przepisach, przedstawiono w rozdziale 9.5.2 „Rekrutacja”. 

Nauczyciele akademiccy mogą też pełnić funkcje kierownicze na poziomie uczelni (rektor i inne stanowiska kierownicze przewidziane w statucie uczelni) lub jej jednostki organizacyjnej (zgodnie ze statutem uczelni). Zob. też rozdział 10.5 „Kadra kierownicza w szkolnictwie wyższym”.

9.5.7 Emerytury

Nauczyciele akademiccy mają prawo do świadczeń emerytalnych zgodnie z powszechnie obowiązującymi przepisami ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Przepisy dotyczące szkolnictwa wyższego nie regulują wieku emerytalnego pracowników uczelni. Nauczyciele akademiccy mogą przejść na emeryturę na powszechnie obowiązujących zasadach - kobiety w wieku 60 lat, a mężczyźni w wieku 65 lat, ale na ogół nauczyciele akademiccy pracują znacznie dłużej. Sam fakt osiągnięcia wieku emerytalnego przez pracownika nie może być przyczyną wypowiedzenia umowy o pracę.

Podstawę wymiaru emerytury lub renty ustala się na zasadach ogólnych określonych w przepisach o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Do podstawy tej wlicza się również wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe, dodatki oraz wszystkie nagrody uzyskane za osiągnięcia zawodowe w okresie, z którego wynagrodzenie stanowi podstawę wymiaru emerytury lub renty.

Nauczycielowi akademickiemu przechodzącemu na emeryturę albo rentę z tytułu niezdolności do pracy otrzymuje jednorazową odprawę w uczelni, która jest jego podstawowym miejscem pracy, w wysokości 300% wynagrodzenia zasadniczego otrzymanego za ostatni pełny miesiąc zatrudnienia.