W legislacji wyodrębnia się:

• personel sprawujący opiekę nad dziećmi w wieku do 3 lat;

• nauczycieli systemu oświaty, który obejmuje zarówno edukację przedszkolną i szkolną, jak i kształcenie dorosłych w szkołach dla dorosłych i określonych placówkach oświatowych,

• nauczycieli akademickich - nauczycieli pracujących w systemie szkolnictwa wyższego.

Na każdym z tych trzech poziomów istnieją odmienne rozwiązania dotyczące kształcenia, warunków pracy i doskonalenia zawodowego kadry. 

Personel sprawujący opiekę nad dziećmi w wieku do lat 3

Personel sprawujący opiekę nad dziećmi w wieku do 3 lat nie jest uznawany za nauczycieli, zgodnie z definicją przyjętą w ustawie z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela.

Opiekę nad dziećmi w wieku do lat 3 sprawują opiekunowie w żłobku lub klubie dziecięcym, dzienni opiekunowie oraz nianie. 

Nie istnieje jednolity system kształcenia opiekunów pracujących w żłobkach lub klubach dziecięcych ani dziennych opiekunów. Określone w przepisach wymagania kwalifikacyjne wskazują różne możliwe ścieżki kształcenia, ale personel ten musi posiadać co najmniej wykształcenie średnie / średnie branżowe albo wykształcenie wyższe. Osoby niespełniające szczegółowych wymagań są zobowiązane ukończyć szkolenie w zakresie opieki nad dzieckiem, którego czas trwania i zakres programowy określają przepisy. 

Żłobki i kluby dziecięce zatrudniają opiekunów na podstawie umowy o pracę. Opiekunowie w publicznych żłobkach i klubach dziecięcych mają status pracowników samorządowych, a w niepublicznych żłobkach i klubach podlegają powszechnie obowiązującym przepisom Kodeksu pracy. Dzienni opiekunowie mogą wykonywać pracę na własny rachunek lub być zatrudnieni w żłobku lub klubie dziecięcym na podstawie umowy o pracę zgodnie z Kodeksem pracy lub umowy o świadczenie usług zgodnie z Kodeksem cywilnym. Opiekunowie i dzienni opiekunowie przechodzą na emeryturę zgodnie z powszechnie obowiązującymi przepisami. 

Przepisy zobowiązują zarówno opiekunów w żłobkach i klubach dziecięcych, jak i dziennych opiekunów do systematycznego doskonalenia zawodowego, włącznie z udziałem w regularnym obowiązkowym szkoleniu w zakresie udzielania dziecku pierwszej pomocy. Szkolenia dla opiekunów oraz zatrudnionych dziennych opiekunów zapewnia bezpłatnie podmiot prowadzących daną instytucję opieki. 

W odniesieniu do niań przepisy określają jedynie ogólne wymagania niezbędne do podjęcia tej pracy oraz rodzaj umowy, którą podpisuje z nianią rodzic lub opiekun dziecka. Wymagania nie dotyczą wykształcenia ani doświadczenia, a jedynie minimalnego wieku i orzeczenia o braku przeciwskazań do wykonywania tej pracy. Umowa zawierana z nianią określa szczegółowe warunki pracy.

Nauczyciele systemu oświaty

Kształcenie jest prowadzone w sektorze szkolnictwa wyższego w ramach studiów I i II stopnia, jednolitych studiów magisterskich oraz studiów podyplomowych, na podstawie szczegółowych standardów określonych w przepisach. 

Pod względem organizacji kształcenia występuje zarówno model równoległy (concurrent), jak i model etapowy (consecutive). Dominuje model równoległy, który obejmuje obowiązkowe przygotowanie w zakresie merytorycznym do nauczania przedmiotu oraz przygotowanie pedagogiczne, w ramach specjalizacji nauczycielskiej na studiach I i II stopnia lub jednolitych studiach magisterskich. W modelu etapowym osoby, które nie wybrały specjalizacji nauczycielskiej, a wybierają zawód nauczyciela po ukończeniu studiów, mogą zdobyć przygotowanie pedagogiczne na studiach podyplomowych. 

Zgodnie z ogólną zasadą stanowisko nauczyciela może zajmować osoba, która posiada następujące kwalifikacje: 

• ukończyła jednolite studia magisterskie lub studia pierwszego i drugiego stopnia w zakresie odpowiadającym nauczanemu przedmiotowi lub prowadzonym zajęciom oraz 

• posiada przygotowanie pedagogiczne. 

Przepisy przewidują szereg wyjątków od ogólnej zasady, które dotyczą m.in. nauczycieli teoretycznych przedmiotów zawodowych, praktycznej nauki zawodu, języka obcego, języka regionalnego i religii. 

Za politykę planowania kadr oświaty odpowiada minister ds. oświaty i wychowania. Dane gromadzone w Systemie Informacji Oświatowej na poziomie centralnym umożliwiają analizę aktualnej struktury zatrudnienia i prognozowanie zapotrzebowania na nauczycieli. 

Nauczyciele początkujący (tj. nieposiadający stopnia awansu zawodowego), których zatrudnia się w wymiarze co najmniej ½ obowiązkowego wymiaru zajęć, odbywają obowiązkowe przygotowanie do zawodu. Odbycie przygotowania zawodowego jest jednym z warunków uzyskania pierwszego stopnia awansu zawodowego. Przepisy przewidują dwa stopnie awansu – nauczyciela mianowanego i nauczyciela dyplomowanego – i określają szczegółowe warunki uzyskania tych stopni. 

Dyrektorzy publicznych przedszkoli, szkół i placówek systemu oświaty, które są prowadzone przez jednostki samorządu terytorialnego lub organy administracji rządowej, zatrudniają nauczycieli zgodnie z ustawą Karta Nauczyciela na podstawie umowy o pracę lub mianowania. Mianowanie zapewnia korzystniejsze warunki zatrudnia i jest uwarunkowane spełnianiem szczególnych wymagań określonych w przepisach. Pozostałe przedszkola, szkoły i placówki zatrudniają nauczycieli na podstawie umowy o pracę zgodnie z powszechnie obowiązującymi przepisami Kodeksu pracy. Niezależnie od podstawy zatrudnienia wszyscy nauczyciele są objęci ochroną przewidzianą dla funkcjonariuszy publicznych. 

Czas pracy nauczyciela zatrudnionego w pełnym wymiarze wynosi maksymalnie 40 godzin (w 5-dniowym tygodniu pracy) i obejmuje pensum (zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze), inne zajęcia wynikające ze statutu przedszkola, szkoły lub placówki oraz czynności związane z przygotowaniem do zajęć, samokształceniem i doskonaleniem zawodowym. Pensum dla nauczycieli przedszkoli i szkół wynosi od 18 do 25 godzin lekcyjnych (1 godzina trwa 45 minut), zależnie od typu przedszkola lub szkoły. 

Wysokość wynagrodzenia zasadniczego zależy od stopnia awansu zawodowego nauczyciela, posiadanych kwalifikacji i wymiaru zajęć obowiązkowych. Minimalne stawki wynagrodzenia zasadniczego są określone w przepisach. Nauczyciele otrzymują dodatkowe wynagrodzenie za pracę w godzinach ponadwymiarowych i nadliczbowych.

Nauczyciele mogą przejść na emeryturę w powszechnie obowiązującym wieku emerytalnym lub wcześniejszą emeryturę nauczycielską albo otrzymywać świadczenie kompensacyjne do czasu przejścia na emeryturę.  

Nauczyciel jest zobowiązany uczestniczyć w doskonaleniu zawodowym, zgodnie z potrzebami szkoły. Różne formy doskonalenia, dofinansowywane z budżetu państwa, prowadzą placówki doskonalenia zawodowego nauczycieli na poziomie centralnym, regionalnym i lokalnym, inne placówki systemu oświaty oraz uczelnie. Nauczyciele mogą otrzymać urlop w celu dalszego kształcenia lub doskonalenia zawodowego. 

Nauczyciele akademiccy

Przepisy nie określają ścieżek kształcenia dla nauczycieli akademickich i nie wymagają od nich przygotowania pedagogicznego. 

Odpowiedzialność za planowanie kadr została w znacznej mierze przekazana uczelniom. Przepisy ogólnokrajowe określają jedynie grupy i rodzaje stanowisk, wymagania kwalifikacyjne, maksymalny wymiar zajęć dydaktycznych i ogólne warunki zatrudnienia.  

Określone w przepisach wymagania kwalifikacyjne dotyczą poszczególnych stanowisk i obejmują tytuł zawodowy lub stopień albo tytuł naukowy oraz wymogi formalno-prawne. 

Uczelnie przeprowadzają rekrutację nauczycieli na wszystkie stanowiska w ramach swej autonomii. Jednak poza pewnymi wyjątkami przepisy zobowiązują uczelnie publiczne do przeprowadzenia otwartego konkursu, jeśli zatrudniają nowego nauczyciela na czas nieokreślony lub czas określony dłuższy niż 3 miesiące, w wymiarze przekraczającym połowę wymiaru pracy. 

Rektor zatrudnia nauczycieli na podstawie umowy o pracę. Pierwszą umowę zawiera się na czas nieokreślony lub czas określony do 4 lat, a po uzyskaniu przez nauczyciela pozytywnej oceny pracy po 4 latach, umowa może zostać zawarta na czas nieokreślony bez konkursu.

Nauczycieli obowiązuje zadaniowy system pracy, w którym czas pracy wyznaczają zadania określone przez przełożonego, ale przepisy określają maksymalne roczne pensum dydaktyczne (wymiar zajęć). Pensum to wynosi od 240 do 540 godzin (1 godzina trwa 45 minut), zależnie od grupy stanowisk (badawczo-dydaktyczne lub dydaktyczne) i danego stanowiska.  

Na wynagrodzenie nauczyciela składają się: wynagrodzenie zasadnicze i dodatek za staż pracy jako elementy stałe oraz różne dodatki jako elementy zmienne. Wysokość minimalnego wynagrodzenia zasadniczego dla poszczególnych stanowisk w uczelni publicznej jest określona w przepisach. 

Po spełnieniu wymagań kwalifikacyjnych nauczyciele mogą awansować na wyższe stanowiska (od asystenta lub innego stanowiska wskazanego w statucie uczelni do profesora) lub obejmować stanowiska kierownicze.  

Przepisy dotyczące szkolnictwa wyższego nie przewidują specjalnych uprawnień emerytalnych dla nauczycieli akademickich. Mogą oni przejść na emeryturę zgodnie z powszechnie obowiązującymi przepisami, ale przeważnie pracują dłużej.

Nauczyciele akademiccy są zobowiązani do stałego podnoszenia kwalifikacji. Organizację i finansowanie różnych form doskonalenia zawodowego określają wewnętrzne przepisy uczelni. Uczelnie publiczne otrzymują subwencję z budżetu państwa, która jest przeznaczona m.in. na rozwój zawodowy pracowników. Nauczyciele mogą otrzymać płatny urlop w celu podniesienie kompetencji zawodowych lub uzyskania stopnia naukowego.

Akty prawne

Ustawy i rozporządzenia dotyczące personelu sprawującego opiekę nad dziećmi do lat 3

• Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (z późn. zm.) (akt posiada tekst jednolity)

• Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (z późn. zm.) (akt posiada tekst jednolity)

• Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (z późn. zm.) (akt posiada tekst jednolity)

• Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2011 r. w sprawie zakresu programów szkoleń dla opiekuna w żłobku lub klubie dziecięcym oraz dziennego opiekuna (z późn. zm.) (akt posiada tekst jednolity)

• Rozporządzenie Ministra Rodziny i Polityki Społecznej z dnia 19 września 2023 r. w sprawie standardów opieki sprawowanej nad dziećmi w wieku do lat 3

• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 25 października 2021 r. w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych (z późn. zm.) (akt posiada tekst jednolity) 

Ustawy i rozporządzenia dotyczące nauczycieli systemu oświaty

• Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela) (z późn. zm.) (akt posiada tekst jednolity)

• Ustawa z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (z późn. zm.) (akt posiada tekst jednolity)Ustawa z dnia 13 maja 2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym (z późn. zm.) (akt posiada tekst jednolity)

• Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (z późn. zm.) (akt posiada tekst jednolity)

• Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o systemie informacji oświatowej (z późn. zm.) (akt posiada tekst jednolity)

• Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 25 lipca 2019 r. w sprawie standardu kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela (z późn. zm.) (akt posiada tekst jednolity)

• Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 14 września 2023 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli

• Rozporządzenie Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu z dnia 3 września 2021 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli szkół artystycznych i placówek artystycznych (z późn. zm.) (akt posiada tekst jednolity)

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 lutego 2019 r. w sprawie praktycznej nauki zawodu (z późn. zm.)

• Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 6 września 2022 r. w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 sierpnia 2019 r. w sprawie dofinansowania doskonalenia zawodowego nauczycieli, szczegółowych celów szkolenia branżowego oraz trybu i warunków kierowania nauczycieli na szkolenia branżowe (z późn. zm.)

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 19 grudnia 2000 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania nauczycielom urlopów dla dalszego kształcenia się, dla celów naukowych, artystycznych, oświatowych i z innych ważnych przyczyn oraz ulg i świadczeń związanych z tym kształceniem, a także organów uprawnionych do ich udzielania

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 maja 2019 r. w sprawie placówek doskonalenia nauczycieli (z późn. zm.)

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 października 2018 r. w sprawie akredytacji placówek doskonalenia nauczycieli

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 maja 2016 r. w sprawie szczegółowego trybu prowadzenia postępowania wyjaśniającego i dyscyplinarnego wobec nauczycieli oraz wznawiania postępowania dyscyplinarnego

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2005 r. w sprawie wysokości minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli, ogólnych warunków przyznawania dodatków do wynagrodzenia zasadniczego oraz wynagradzania za pracę w dniu wolnym od pracy (z późn. zm.) (akt posiada tekst jednolity)

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 kwietnia 2009 r. w sprawie dodatków do wynagrodzenia zasadniczego oraz wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw dla nauczycieli zatrudnionych w szkołach prowadzonych przez organy administracji rządowej (z późn. zm.) (akt posiada tekst jednolity)

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 26 czerwca 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania wynagrodzenia oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy nauczycieli (z późn. zm.) (akt posiada tekst jednolity)

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 sierpnia 2009 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania nagród dla nauczycieli (z późn. zm.) (akt posiada tekst jednolity)

Ustawy i rozporządzenia dotyczące nauczycieli akademickich

Ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (z późn. zm.) (akt posiada tekst jednolity)

• Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 25 września 2018 r. w sprawie wysokości minimalnego miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego dla profesora w uczelni publicznej (z późn. zm.) (akt posiada tekst jednolity)

• Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 8 czerwca 2022 r. w sprawie szczegółowego trybu prowadzenia mediacji, postępowania wyjaśniającego i postępowania dyscyplinarnego w sprawach odpowiedzialności dyscyplinarnej nauczycieli akademickich, a także sposobu wykonywania kar dyscyplinarnych i ich zatarcia

• Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 września 2018 r. w sprawie orzekania o stanie zdrowia nauczyciela akademickiego na potrzeby udzielenia urlopu dla poratowania zdrowia (z późn. zm.) (akt posiada tekst jednolity)

• Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 23 stycznia 2019 r. w sprawie nagród ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego i nauki (z późn. zm.) (akt posiada tekst jednolity) (Analogiczne rozporządzenia zostały wydane przez Ministrów Zdrowia, Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Sprawiedliwości, Spraw Wewnętrznych i Administracji, Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej oraz Prezesa Rady Ministrów).