System oświaty zapewnia realizację prawa każdego obywatela do kształcenia się oraz prawa dzieci i młodzieży do wychowania i opieki, odpowiednich do wieku i osiągniętego rozwoju.
Szkoła winna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, przygotować go do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności.
Osoby uczące się mogą korzystać z dostosowania treści, metod i organizacji nauczania do swoich możliwości psychofizycznych, a także pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej.
Dzieci i młodzież z niepełnosprawnościami, niedostosowani społecznie i zagrożeni niedostosowaniem społecznym mają możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami.
Uczniowie z niepełnosprawnościami mają możliwość realizowania zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz korzystania z zajęć rewalidacyjnych.
Uczniowie szczególnie uzdolnieni mają możliwość realizowania indywidualnych programów nauczania oraz ukończenia szkoły każdego typu w skróconym czasie.
System oświaty zapewnia również opiekę uczniom pozostającym w trudnej sytuacji materialnej i życiowej.
Kierunki i treści kształcenia dostosowywane są do wymogów rynku pracy a uczniowie są przygotowywani do wyboru zawodu i kierunku kształcenia oraz aktywnego uczestnictwa w życiu gospodarczym poprzez kształtowanie postaw przedsiębiorczości.
Wśród Polonii i Polaków zamieszkałych za granicą oraz dzieci pracowników migrujących wspomagana jest nauka języka polskiego i w języku polskim.
(ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. ‒ Prawo oświatowe (Dz.U. z 2024 r. poz. 737, z późn. zm.)
System oświaty obejmuje wsparciem dzieci już od urodzenia. Dzieci przed rozpoczęciem wychowania przedszkolnego, w trakcie tego wychowania oraz przez cały okres nauki w szkole mogą korzystać z pomocy psychologiczno-pedagogicznej w poradniach psychologiczno-pedagogicznych. Od chwili stwierdzenia niepełnosprawności dziecka do rozpoczęcia nauki w szkole organizuje wczesne wspomaganie rozwoju dzieci.
Na każdym etapie edukacyjnym kształcenie i wychowanie organizuje się w sposób uwzględniający zróżnicowanie potrzeb rozwojowych i edukacyjnych uczniów ‒ w przedszkolach i innych formach wychowania przedszkolnego, w każdym typie szkoły oraz placówkach do których uczęszczają dzieci i młodzież.
Wsparcie oferowane jest także słuchaczom szkół dla dorosłych oraz osobom, które uzupełniają i podnoszą swoje kwalifikacje zawodowe w formach pozaszkolnych.
Rozpoznanie potrzeb i możliwości uczniów oraz czynników środowiskowych wpływających na ich funkcjonowanie, a następnie udzielanie na tej podstawie wsparcia należy do podstawowych zadań zatrudnionych w jednostkach systemu oświaty:
- nauczycieli
- wychowawców grup wychowawczych
- specjalistów, w tym psychologów, pedagogów, pedagogów specjalnych, logopedów i terapeutów pedagogicznych.
Nauczyciel jest obowiązany indywidualizować pracę z każdym uczniem na zajęciach edukacyjnych. Pomoc psychologiczno-pedagogiczna powinna być ukierunkowana na wspieranie aktywnego i pełnego uczestnictwa ucznia życiu przedszkola, szkoły i placówki oraz w środowisku społecznym. Pomoc ta powinna być udzielana w trakcie bezpośredniej pracy z uczniem, oraz – w zależności od potrzeb ‒ w formach określonych w przepisach.
W systemie oświaty przewidziano szereg możliwości realizacji potrzeb edukacyjnych dzieci i młodzieży, m.in.:
- zróżnicowane formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej organizowanej w przedszkolach, szkołach i placówkach, w tym poradniach psychologiczno-pedagogicznych
- dostosowanie treści, wymagań edukacyjnych i organizacji kształcenia oraz stosowanych metod pracy z uczniem do jego indywidualnych potrzeb i możliwości, w tym:
- wybór podstawy programowej kształcenia ogólnego
- dostosowanie wymagań edukacyjnych
- kształcenie specjalne
- indywidualne roczne przygotowanie przedszkolne lub indywidualne nauczanie
- indywidualny program lub tok nauki
- zwolnienie z wybranych zajęć edukacyjnych
- realizacja obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki w formie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych indywidualnych lub zespołowych
- dostosowanie czasu rozpoczęcia kształcenia oraz okresu jego trwania:
- wcześniejsze rozpoczęcie realizacji obowiązku szkolnego
- odroczenie realizacji obowiązku szkolnego
- przedłużenie etapu edukacyjnego dla uczniów niepełnosprawnych
- skrócenie okresu kształcenia dla uczniów niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym
- promocja do klasy programowo wyższej w trakcie roku szkolnego
- indywidualny tok nauki
- dostosowanie warunków i formy egzaminów zewnętrznych.
Działania jednostek systemu oświaty ukierunkowane są także na wspieranie rodziców i nauczycieli w rozwiązywaniu problemów wychowawczych i dydaktycznych oraz rozwijaniu ich umiejętności wychowawczych. Celem tych działań jest zwiększanie efektywności pomocy psychologiczno-pedagogicznej udzielanej dzieciom i młodzieży.
Ministerstwo Edukacji Narodowej podejmuje działania na rzecz podnoszenia jakości edukacji włączającej, rozumianej jako edukacja dostępna, o wysokiej jakości dla wszystkich osób uczących się, w każdym wieku.
(strona internetowa kampanii informacyjno-promocyjnej „Edukacja w zasięgu ręki”)
Od 1 września 2022 r. wprowadzono prawny obowiązek zatrudniania nauczycieli specjalistów: pedagogów, pedagogów specjalnych, psychologów, logopedów oraz terapeutów pedagogicznych w publicznych i niepublicznych:
- przedszkolach niebędących przedszkolami specjalnymi,
- szkołach podstawowych, liceach ogólnokształcących, technikach oraz branżowych szkołach I stopnia, które nie są szkołami specjalnymi,
- szkołach artystycznych realizujących kształcenie ogólne w zakresie szkoły podstawowej lub liceum ogólnokształcącego,
- zespołach, w skład których wchodzą wymienione wyżej przedszkola lub szkoły.
Łączna liczba etatów ww. nauczycieli powinna odpowiadać potrzebom dzieci i młodzieży, nie może być jednak niższa niż określona w przepisach. Od 1 września 2024 r. obowiązują następujące wartości standardów:
| Liczba dzieci lub uczniów | Łączna liczba etatów |
| od 101 | 2 etaty + 0,2 etatu na każdych kolejnych 100 uczniów |
| od 51 do 100 | 1,5 |
| od 41 do 50 | 1 |
| od 31 do 40 | 0,8 |
| od 21 do 30 | 0,6 |
| od 11 do 20 | 0,4 |
| od 1 do 10 | 0,25 |
(Źródło: strona internetowa Ministerstwa Edukacji Narodowej).
Dzięki wprowadzonym zmianom Ministerstwo Edukacji Narodowej szacuje, że liczba etatów nauczycieli specjalistów w jednostkach systemu oświaty wzrosła z 22 tysięcy w roku 2021 do ponad 51 tysięcy w roku 2024, czyli średnio o 134%. Poprawi to dostępność pomocy specjalistycznej dla dzieci i młodzieży oraz ich rodziców i nauczycieli.
(art. 42d ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2024 r. poz. 986, z późn. zm.)
Z dniem 1 września 2022 r., w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych i integracyjnych utworzono nowe stanowisko pedagoga specjalnego.
Absolwenci, którzy zdali egzamin maturalny, mogą kontynuować naukę na uczelniach. Organizacja i realizacja procesu dydaktycznego na uczelni powinna być dostosowana do szczególnych potrzeb studentów z niepełnosprawnością.
(art. 11 ust. 1 pkt 6, art. 365 pkt 6, art. 368 ust. 4 pkt 2 i 5 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. ‒ Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce; Dz. U. z 2024 r. poz. 1571, z późn. zm.
Osoby dorosłe mogą kształcić się w szkołach dla dorosłych oraz uzyskiwać i uzupełniać wiedzę, umiejętności i kwalifikacje zawodowe w formach pozaszkolnych.
(art. 18 ust. 2b i art. 117 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. ‒ Prawo oświatowe; Dz.U. z 2024 r. poz. 737, z późn. zm.)