System oświaty zapewnia realizację prawa każdego obywatela do kształcenia się oraz prawa dzieci i młodzieży do wychowania i opieki, odpowiednich do wieku i osiągniętego rozwoju.

Szkoła winna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, przygotować go do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności.

Osoby uczące się mogą korzystać z dostosowania treści, metod i organizacji nauczania do swoich możliwości psychofizycznych, a także pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej.

Dzieci i młodzież z niepełnosprawnościami, niedostosowani społecznie i zagrożeni niedostosowaniem społecznym mają możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami.

Uczniowie z niepełnosprawnościami mają możliwość  realizowania zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz korzystania z zajęć rewalidacyjnych.

Uczniowie szczególnie uzdolnieni mają możliwość realizowania indywidualnych programów nauczania oraz ukończenia szkoły każdego typu w skróconym czasie.

System oświaty zapewnia również opiekę uczniom pozostającym w trudnej sytuacji materialnej i życiowej.

Kierunki i treści kształcenia dostosowywane są do wymogów rynku pracy a uczniowie są przygotowywani do wyboru zawodu i kierunku kształcenia oraz aktywnego uczestnictwa w życiu gospodarczym poprzez kształtowanie postaw przedsiębiorczości.

Wśród Polonii i Polaków zamieszkałych za granicą oraz dzieci pracowników migrujących wspomagana jest nauka języka polskiego i w języku polskim.

(ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. ‒ Prawo oświatowe (Dz.U. z 2023 r. poz. 900, z późn. zm.)

System oświaty obejmuje wsparciem dzieci już od urodzenia. Dzieci przed rozpoczęciem wychowania przedszkolnego mogą korzystać z pomocy psychologiczno-pedagogicznej w poradniach psychologiczno-pedagogicznych. Od chwili stwierdzenia niepełnosprawności dziecka do rozpoczęcia nauki w szkole organizuje wczesne wspomaganie rozwoju dzieci.

Na każdym etapie edukacyjnym kształcenie i wychowanie organizuje się w sposób uwzględniający zróżnicowanie potrzeb rozwojowych i edukacyjnych uczniów ‒ w przedszkolach i innych formach wychowania przedszkolnego, w każdym typie szkoły oraz placówkach do których uczęszczają dzieci i młodzież.

Wsparcie oferowane jest także słuchaczom szkół dla dorosłych oraz osobom, które uzupełniają i podnoszą swoje kwalifikacje zawodowe w formach pozaszkolnych.

Rozpoznanie potrzeb i możliwości uczniów oraz czynników środowiskowych wpływających na ich funkcjonowanie, a następnie udzielanie na tej podstawie wsparcia należy do podstawowych zadań zatrudnionych w jednostkach systemu oświaty:

• nauczycieli
• wychowawców grup wychowawczych
• specjalistów, w tym psychologów, pedagogów, pedagogów specjalnych, logopedów i terapeutów pedagogicznych.

Nauczyciel jest obowiązany indywidualizować pracę z każdym uczniem na zajęciach edukacyjnych. Pomoc psychologiczno-pedagogiczna powinna być ukierunkowana na wspieranie aktywnego i pełnego uczestnictwa ucznia życiu przedszkola, szkoły i placówki oraz w środowisku społecznym. Pomoc ta powinna być udzielana w trakcie bezpośredniej pracy z uczniem, oraz – w zależności od potrzeb ‒ w formach określonych w przepisach.  

W systemie oświaty przewidziano szereg możliwości realizacji potrzeb edukacyjnych dzieci i młodzieży, m.in.:

• zróżnicowane formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej organizowanej w przedszkolach, szkołach i placówkach, w tym poradniach psychologiczno-pedagogicznych
• dostosowanie treści, wymagań edukacyjnych i organizacji kształcenia oraz stosowanych metod pracy z uczniem do jego indywidualnych potrzeb i możliwości, w tym:
  • wybór podstawy programowej kształcenia ogólnego
  • dostosowanie wymagań edukacyjnych
  • kształcenie specjalne
  • indywidualne roczne przygotowanie przedszkolne lub indywidualne nauczanie
  • indywidualny program lub tok nauki
  • zwolnienie z wybranych zajęć edukacyjnych
  • realizacja obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki w formie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych indywidualnych lub zespołowych
• dostosowanie czasu rozpoczęcia kształcenia oraz okresu jego trwania:
  • wcześniejsze rozpoczęcie realizacji obowiązku szkolnego
  • odroczenie realizacji obowiązku szkolnego
  • przedłużenie etapu edukacyjnego dla uczniów niepełnosprawnych
  • skrócenie okresu kształcenia dla uczniów niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym
  • promocja do klasy programowo wyższej w trakcie roku szkolnego
  • indywidualny tok nauki
• dostosowanie warunków i formy egzaminów zewnętrznych.

Działania jednostek systemu oświaty ukierunkowane są także na wspieranie rodziców i nauczycieli w rozwiązywaniu problemów wychowawczych i dydaktycznych oraz rozwijaniu ich umiejętności wychowawczych. Celem tych działań jest zwiększanie efektywności pomocy psychologiczno-pedagogicznej udzielanej dzieciom i młodzieży.

Ministerstwo Edukacji Narodowej podejmuje działania na rzecz podnoszenia jakości edukacji włączającej, rozumianej jako edukacja dostępna, o wysokiej jakości dla wszystkich osób uczących się, w każdym wieku.

(strona internetowa kampanii informacyjno-promocyjnej „Edukacja w zasięgu ręki”)

Od 1 września 2022 r. wprowadzono prawny obowiązek zatrudniania nauczycieli specjalistów: pedagogów, pedagogów specjalnych, psychologów, logopedów oraz terapeutów pedagogicznych w publicznych i niepublicznych:

• przedszkolach niebędących przedszkolami specjalnymi,
• szkołach podstawowych, liceach ogólnokształcących, technikach oraz branżowych szkołach I stopnia, które nie są szkołami specjalnymi,
• szkołach artystycznych realizujących kształcenie ogólne w zakresie szkoły podstawowej lub liceum ogólnokształcącego,
• zespołach, w skład których wchodzą wymienione wyżej przedszkola lub szkoły.

Wprowadzenie standardów podzielono na dwa etapy.

W etapie I – od 1 września 2022 r. do 31 sierpnia 2024 r. –obowiązują przejściowe, niższe wartości standardów:

W etapie II – od 1 września 2024 r. będą obowiązywały docelowe, wyższe wartości standardów:

(Źródło: strona internetowa Ministerstwa Edukacji Narodowej). 

Dzięki wprowadzonym zmianom Ministerstwo Edukacji Narodowej przewiduje, że liczba etatów nauczycieli specjalistów w jednostkach systemu oświaty objętych standaryzacją wzrośnie z 21 tysięcy w roku 2021 do 51 tysięcy w roku 2024, czyli średnio o 134% (w przypadku przedszkoli ten wzrost będzie wynosił ponad 400%). W 2021 roku średnio na jednostkę systemu oświaty przypadało 0,81 etatu specjalisty. Docelowo średnio na jednostkę systemu oświaty będzie przypadać 1,9 etatu. Poprawi to dostępność pomocy specjalistycznej dla dzieci i młodzieży oraz ich rodziców i nauczycieli.

(art. 2 ustawy z dnia 12 maja 2022 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1116)

art. 42d ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2023 r. poz. 984, z późn. zm.)

Z dniem 1 września 2022 r., w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych i integracyjnych utworzono nowe stanowisko pedagoga specjalnego.

W Ministerstwie Edukacji Narodowej prowadzone są także prace nad nowymi rozwiązaniami, które mają na celu poprawę dostępności i jakości wczesnego wspomagania rozwoju dzieci w wieku przed rozpoczęciem nauki szkolnej, wsparcia w procesie indywidualnego rozwoju oraz uczenia się udzielanego uczniom, a także rodzicom i nauczycielom. Celem tych rozwiązań jest także wykorzystanie doświadczeń szkolnictwa specjalnego i wzmocnienie ich współpracy z placówkami ogólnodostępnymi, a także usprawnienie instrumentów współpracy międzysektorowej. Projekt ustawy o wsparciu dzieci, uczniów i rodzin został wpisany do wykazu prac legislacyjnych Rady Ministrów w listopadzie 2021 roku. Termin przedłożenia projektu ustawy Radzie Ministrów przewidziano na IV kwartał 2024 roku. 

(wykaz prac legislacyjnych Rady Ministrów: https://www.gov.pl/web/premier/projekt-ustawy-o-wsparciu-dzieci-uczniow-i-rodzin2)

Absolwenci, którzy zdali egzamin maturalny, mogą kontynuować naukę na uczelniach. Organizacja i realizacja procesu dydaktycznego na uczelni powinna być dostosowana do szczególnych potrzeb studentów z niepełnosprawnością.

(art. 11 ust. 1 pkt 6, art. 365 pkt 6, art. 368 ust. 4 pkt 2 i 5 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. ‒ Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce; Dz. U. z 2023 r. poz. 742, z późn. zm.

rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 25 września 2018 r. w sprawie sposobu podziału dla uczelni środków finansowych na świadczenia dla studentów oraz na zadania związane z zapewnieniem osobom niepełnosprawnym warunków do pełnego udziału w procesie przyjmowania na studia, do szkół doktorskich, kształceniu na studiach i w szkołach doktorskich lub prowadzeniu działalności naukowej; Dz.U. z 2021 r. poz. 384)

Osoby dorosłe mogą kształcić się w szkołach dla dorosłych oraz uzyskiwać i uzupełniać wiedzę, umiejętności i kwalifikacje zawodowe w formach pozaszkolnych.

(art. 18 ust. 2b i art. 117 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. ‒ Prawo oświatowe; Dz.U. z 2023 r. poz. 900, z późn. zm.)

Możliwość poszerzania wiedzy i rozwijania umiejętności wszystkim osobom dorosłym oferują również Uniwersytety Trzeciego Wieku.

Ich celem jest:

• upowszechnianie inicjatyw edukacyjnych
• aktywizacja intelektualna, społeczna i fizyczna osób starszych
• poszerzanie wiedzy i umiejętności seniorów
• ułatwianie kontaktów z takimi instytucjami jak podmioty lecznicze, ośrodki kultury, ośrodki rehabilitacyjne
• angażowanie słuchaczy w aktywność na rzecz otaczającego ich środowiska
• podtrzymywanie więzi społecznych i komunikacji międzyludzkiej wśród seniorów.

Uniwersytety trzeciego wieku mogą być prowadzone są przez:

• stowarzyszenia
• uczelnie
• miejskie ośrodki pomocy społecznej
• domy kultury (wojewódzkie, miejskie, gminne)
• organizacje pozarządowe.

Podstawowym źródłem finansowania uniwersytetów są wpłaty czesnego w różnych wysokościach.