Żłobki i kluby dziecięce (oraz opiekunowie dzienni i nianie zapewniający opiekę indywidualną) tworzą odrębny system opieki nad dziećmi w wieku do lat 3, niepowiązany z systemem edukacji (zob. też formy opieki w rozdziale 4). System edukacji obejmuje system oświaty i system szkolnictwa wyższego. Do systemu oświaty należą przedszkola i inne formy wychowania przedszkolnego dla dzieci w wieku 3-6/7 lat, szkoły dla dzieci i młodzieży, a także szkoły dla dorosłych, szkoły branżowe II stopnia i szkoły policealne oraz określone placówki oświatowe. Poza systemem edukacji kształcenie dorosłych prowadzą różne podmioty w ramach działalności gospodarczej lub szkoleniowej związanej z rynkiem pracy.

System opieki nad dziećmi w wieku do 3 lat

Zgodnie z przepisami dotyczącymi systemu opieki placówka opieki zatrudnia dyrektora (żłobek) lub osobę nią kierującą (klub dziecięcy) oraz opiekuna/ów, a w przypadku większej niż ustawowo określona liczba dzieci w żłobku – także pielęgniarkę lub położną. Placówki te mogą korzystać z pomocy wolontariuszy. Dyrektor żłobka musi posiadać wykształcenie średnie lub wyższe oraz doświadczenie w pracy z dziećmi w wymiarze określonym w przepisach. Osoba kierująca klubem dziecięcym posiada kwalifikacje wymagane od dyrektora żłobka lub opiekuna w żłobku lub klubie dziecięcym. Przepisy określają szczegółowo szereg różnych wariantów kwalifikacji opiekuna, łączących wykształcenie średnie lub wyższe z odpowiednim kierunkiem kształcenia, doświadczeniem w opiece nad dzieckiem i / lub ukończonymi dodatkowymi szkoleniami dotyczącymi opieki nad dzieckiem lub rozwoju dziecka.

Od pielęgniarki lub położnej wymaga się wykształcenia niezbędnego do wykonywania tego zawodu.

Wolontariusze są zobowiązani do ukończenia szkolenia z zakresu udzielania dziecku pierwszej pomocy.

Ponadto wszyscy pracownicy żłobka i klubu dziecięcego muszą spełniać określone wymagania formalno-prawne (np. niekaralność, rękojmia należytej opieki nad dziećmi).

Przepisy określają zadania żłobków i klubów dziecięcych, obejmujące funkcje opiekuńcze, wychowawcze i edukacyjne, ale nie określają warunków zatrudnienia ani szczegółowych obowiązków dyrektora żłobka i osoby kierującej klubem dziecięcym. Te aspekty są uregulowane w statucie placówki, nadawanym przez podmiot prowadzący żłobek lub klub dziecięcy, i jej regulaminie organizacyjnym, nadawanym przez dyrektora żłobka lub osobę kierująca klubem dziecięcym.

Informacje dotyczące opiekunów w żłobkach i klubach dziecięcych (oraz opiekunów dziennych i niań zapewniających opiekę indywidualną) przedstawiono w rozdziale 4.

System edukacji i kształcenie dorosłych poza systemem edukacji

W systemie oświaty i systemie szkolnictwa wyższego przyjęto odmienne podejścia dotyczące kadry kierowniczej oraz kadry odpowiedzialnej za monitorowanie jakości i poradnictwo. Generalnie regulacje w systemie oświaty są znacznie bardziej szczegółowe niż w systemie szkolnictwa wyższego. Podmioty prowadzące kształcenie dorosłych poza systemem edukacji są jedynie zobowiązane przestrzegać powszechnie obowiązujących przepisów prawa pracy, a dodatkowo spełniać warunki akredytacji, włącznie z ogólnym wymogiem zatrudniania wykwalifikowanej kadry, w przypadku dobrowolnego ubiegania się o akredytację kuratora oświaty (zob. rozdział 11.3 „Zapewnianie jakości w kształceniu dorosłych”).

W odniesieniu do wymagań kwalifikacyjnych i zakresu obowiązków:

• Przepisy dotyczące systemu oświaty określają szczegółowo wymagania kwalifikacyjne zarówno dla kadry kierowniczej, jak i pracowników zajmujących się monitorowaniem jakości, poradnictwem i doradztwem oraz innych pracowników, a także najważniejsze zadania tych pracowników.
• Przepisy dotyczące szkolnictwa wyższego określają wyłącznie ogólne wymagania dla kadry kierowniczej, a wymagania kwalifikacyjne dla pracowników zajmujących się monitorowaniem jakości i doradztwem zawodowym oraz innych pracowników są samodzielnie ustalane przez uczelnie. W przypadku poradnictwa psychologicznego uczelnie stosują jednak ogólne przepisy dotyczące wykonywania zawodu psychologa i prowadzenia psychoterapii. Pracownicy zajmujący się monitorowaniem jakości, doradztwem i poradnictwem oraz inni pracownicy nie będący nauczycielami akademickim są zatrudniani zgodnie z powszechnie obowiązującymi przepisami prawa pracy oraz wewnętrznymi regulacjami uczelni. W przepisach określono najważniejsze zadania rektora uczelni, natomiast zakres zadań pozostałych pracowników określają samodzielnie poszczególne uczelnie.
• Kadra zatrudniona w placówkach kształcenia dorosłych należących do systemu oświaty podlega przepisom odnoszącym się do kadry pracującej w przedszkolach, szkołach dla dzieci i młodzieży i innych placówkach systemu oświaty. W odniesieniu do podmiotów, które prowadzą kształcenie dorosłych poza systemem oświaty, nie istnieją specjalne przepisy regulujące kwestie kadrowe. Placówki te zatrudniają kadrę kierowniczą i innych pracowników na podstawie powszechnie obowiązujących przepisów prawa pracy i własnych regulacji wewnętrznych.

Kadra kierownicza

• Przepisy dotyczące systemu oświaty określają wymagania kwalifikacyjne dla kadry kierowniczej w placówkach publicznych, a pozostawiają swobodę w kształtowaniu rozwiązań kadrowych w placówkach niepublicznych. Ogólne wymagania kwalifikacyjne określone w przepisach dotyczących szkolnictwa wyższego odnoszą się do rektorów zarówno publicznych, jak i niepublicznych uczelni, ale w odniesieniu do rektora uczelni publicznej istnieją dodatkowe wymogi, które dotyczą wykształcenia i limitu wieku.
• Dyrektorem przedszkola, szkoły lub placówki publicznej (włącznie ze szkołami i placówkami kształcenia dorosłych) w ramach systemu oświaty może być zarówno nauczyciel, jak i osoba nie będąca nauczycielem. Ustawowe wymagania zarówno wobec dyrektora przedszkola, szkoły lub placówki publicznej w systemie oświaty, jak i rektora uczelni publicznej lub niepublicznej obejmują m.in. wyższe wykształcenie, a dodatkowo co najmniej stopień doktora w odniesieniu do rektora uczelni publicznej, oraz warunki formalno-prawne (np. pełna zdolność do czynności prawnych, pełne prawa publiczne, niekaralność). Poza wymaganiami specyficznymi dla systemu oświaty kandydat na dyrektora przedszkola, szkoły lub placówki publicznej musi także posiadać formalne kwalifikacje z zakresu zarządzania. Do zadań rektora należy zarządzanie uczelnią, ale ustawowe wymogi nie obejmują formalnej kwalifikacji czy doświadczenia w zakresie zarządzania. Uczelnie mogą określać dodatkowe wymagania w regulacjach wewnętrznych.

Kadra monitorująca jakość kształcenia

• Kluczową rolę w wewnętrznym zapewnianiu jakości w systemie oświaty (włącznie ze szkołami i placówkami kształcącymi dorosłych) pełni dyrektor przedszkola, szkoły lub placówki (lub nauczyciel zajmujący stanowisko kierownicze, jeśli dyrektor nie jest nauczycielem), który odpowiada za wewnętrzny nadzór pedagogiczny, obejmujący kontrolę i wspomaganie działalności przedszkola, szkoły lub placówki. Obowiązki i kompetencje dyrektora w tym zakresie są szczegółowo uregulowane w przepisach. Przepisy określają też kwalifikacje i zadania pracowników kuratoriów oświaty odpowiedzialnych za zewnętrzny nadzór pedagogiczny, obejmujący – podobnie jak nadzór wewnętrzny – kontrolę i wspomaganie działalności przedszkoli, szkół i placówek. Wymagania kwalifikacyjne obejmują posiadanie wyższego wykształcenia i odpowiedniego stopnia awansu zawodowego nauczycieli oraz ukończenie formy doskonalenia zawodowego w zakresie administracji lub zarządzania albo posiadanie odpowiedniego stażu pracy w systemie oświaty.
• Za zewnętrzne monitorowanie jakości kształcenia w uczelniach odpowiada Polska Komisja Akredytacyjna – zob. rozdział 11.2. Uczelnie mają znaczną swobodę w zakresie wewnętrznego zapewniania jakości, a przepisy określają jedynie pewne ogólne wymogi związane z jakością programów studiów oraz kompetencje rektora uczelni w odniesieniu do oceny pracy nauczycieli. W ramach swej autonomii uczelnie przyjmują różne rozwiązania organizacyjne – na przykład powołują pełnomocników, komisje i / lub biura zajmujące się zapewnianiem jakości. Wymagania kwalifikacyjne wobec członków komisji i pracowników biur oraz ich zadania są określane wewnętrznie przez poszczególne uczelnie.

Szczegółowe informacje o zapewnianiu jakości przedstawiono w rozdziale 11.

Kadra zajmująca się poradnictwem i doradztwem

• W przedszkolach, szkołach i placówkach systemu oświaty pracują nauczyciele pedagodzy, pedagodzy specjalni, psycholodzy, terapeuci pedagogiczni, logopedzi i doradcy zawodowi oraz nauczyciele doradcy metodyczny i konsultanci. Osoby zajmujące te stanowiska są uznawane w przepisach za nauczycieli, a szczegółowe wymagania kwalifikacyjne i zadania tych specjalistów są określone w przepisach dotyczących nauczycieli. Wszyscy posiadają wyższe wykształcenie oraz przygotowanie pedagogiczne.
• Pedagodzy, psycholodzy, logopedzi i doradcy zawodowi pracują także w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, które zajmują się diagnozowaniem dzieci i młodzieży, udzielaniem bezpośredniej pomocy psychologiczno-pedagogicznej oraz wspieraniem przedszkoli, szkół i placówek w realizacji zadań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych. Zob. szczegółowe informacje o poradniach w rozdziale 12 „Wsparcie pedagogiczne i poradnictwo”.
• Przepisy dotyczące szkolnictwa wyższego nie odnoszą się w ogóle do poradnictwa psychologicznego ani doradztwa zawodowego. Zgodnie z ogólnymi przepisami dotyczącymi wykonywania zawodu psychologa i prowadzenia psychoterapii poradnictwem psychologicznym w szkolnictwie wyższym zajmują się osoby, które posiadają tytuł zawodowy magistra lub tytuł równorzędny po ukończeniu studiów na kierunku lub specjalizacji psychologicznej i kwalifikacje w zakresie psychoterapii. Kwestie funkcjonowania biur karier, które prowadzą doradztwo zawodowe, wymagania kwalifikacyjne i zadania ich pracowników są uregulowane w przepisach wewnętrznych uczelni.

Pozostały personel

• W systemie oświaty pracują min. pomoce nauczyciela i asystenci edukacji romskiej oraz nauczyciele bibliotekarze, a opiekę zdrowotną w szkołach zapewniają pielęgniarka środowiska nauczania i wychowania lub higienistka szkolna oraz lekarz dentysta. Wymagania kwalifikacyjne i zadania tych osób są określone w przepisach dotyczących systemu oświaty lub opieki zdrowotnej.
• Przepisy dotyczące szkolnictwa wyższego wyodrębniają dwie grupy pracowników, nauczycieli akademickich (zob. rozdział 9) i pracowników niebędących nauczycielami akademickim, ale nie określają grup, stanowisk, wymagań kwalifikacyjnych ani zadań dla pracowników niebędących nauczycielami.  Kwestie te są regulowane w przepisach wewnętrznych uczelni.

Przepisy prawne

Uwaga: W styczniu 2021 r. Ministerstwo Edukacji Narodowej i Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego zostały połączone w Ministerstwo Edukacji i Nauki. W związku z tym rozporządzenia wydane wcześniej są obecnie nowelizowane rozporządzeniami Ministra Edukacji i Nauki.

Przepisy ogólne

• Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r., Kodeks Pracy (z późn. zm.): określa prawa i obowiązki pracowników w ramach stosunku pracy, które nie są uregulowane ustawodawstwem szczególnym; przepisy Kodeksu mają zastosowanie m.in. do dyrektorów przedszkoli, szkół i placówek publicznych, którzy nie są nauczycielami, dyrektorów przedszkoli, szkół i placówek niepublicznych oraz pracowników uczelni nie będących nauczycielami akademickimi.  
• Ustawa z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu (z późn. zm.): określa m.in. corocznie waloryzowaną minimalną wysokość wynagrodzenia miesięcznego dla pracowników.  
• Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (z późn. zm.): określa m.in. powszechny wiek emerytalny oraz uprawnienia emerytalne.
• Ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów (z późn. zm.) i Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 czerwca 2019 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień (z późn. zm.): określają m.in. wymagania kwalifikacyjne dla psychologów i psychoterapeutów.  
• Ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (z późn. zm.) określa m.in. kwalifikacje do wykonywania tych dwóch zawodów.
• Ustawa z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (z późn. zm.): umożliwia przedszkolom i szkołom zatrudnianie na stanowisku pomocy nauczyciela osób wspomagających uczniów z Ukrainy, którzy nie znają języka polskiego na poziomie wystarczającym do korzystania z nauki.

Przepisy dotyczące opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 lat, wychowania przedszkolnego, edukacji szkolnej i kształcenia dorosłych w ramach systemu oświaty

• Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (z późn zm.): określa m.in. zasady tworzenia i prowadzenia żłobków i klubów dziecięcych, zadania tych placówek oraz wymagania kwalifikacyjne dla dyrektora żłobka i osoby kierującej klubem dziecięcym.
• Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo Oświatowe (z późn. zm.): podstawowy akt prawny dotyczący systemu oświaty; określa m.in. zadania dyrektorów przedszkoli, szkół i placówek oraz formy nadzoru pedagogicznego, obejmującego m.in. kontrole.
• Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (z późn. zm.): podstawowy akt prawny dotyczący nauczycieli; określa m.in. warunki zatrudnienia dyrektorów publicznych przedszkoli, szkół i placówek systemu oświaty, którzy są nauczycielami, ich zadania w zakresie działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz ogólne zasady oceny ich pracy.
• Ustawa z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (z późn. zm.): przyznaje nauczycielom szczególne świadczenia emerytalne.
• Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej (z późn. zm.): określa warunki zatrudnienia m.in. pracowników kuratoriów oświaty, którzy odpowiadają za zewnętrzne zapewnianie jakości kształcenia w przedszkolach, szkołach i placówkach systemu oświaty.
• Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (z późn. zm.): określa warunki zatrudnienia dyrektorów nie będących nauczycielami w przedszkolach, szkołach i placówkach, które są prowadzone przez jednostki samorządu terytorialnego.
• Ustawa z dnia 12 kwietnia 2019 r. o opiece zdrowotnej nad uczniami: określa wymagania kwalifikacyjne i zadania personelu zajmującego się opieką zdrowotną w szkołach.
• Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 2016 r. w sprawie określenia stanowisk urzędniczych, wymaganych kwalifikacji zawodowych, stopni służbowych urzędników służby cywilnej, mnożników do ustalania wynagrodzenia oraz szczegółowych zasad ustalania i wypłacania innych świadczeń przysługujących członkom korpusu służby cywilnej (z późn. zm.): określa m.in. stanowiska i warunki wynagradzania pracowników kuratoriów oświaty, którzy odpowiadają za zewnętrzne zapewnianie jakości kształcenia w przedszkolach, szkołach i placówkach systemu oświaty.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 29 grudnia 1998 r. w sprawie organizacji kuratoriów oświaty i tworzenia ich delegatur (z późn, zm.): określa m.in. stanowiska w kuratoriach wymagające kwalifikacji pedagogicznych, tj. wizytatorów odpowiedzialnych za zewnętrzne zapewnianie jakości kształcenia w przedszkolach, szkołach i placówkach systemu oświaty.
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 21 października 2021 r. w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych: określa szczegółowe warunki wynagradzania m.in. dyrektorów niebędących nauczycielami w przedszkolach, szkołach i placówkach, które są prowadzone przez jednostki samorządu terytorialnego.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2005 r. w sprawie wysokości minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli, ogólnych warunków przyznawania dodatków do wynagrodzenia zasadniczego oraz wynagradzania za pracę w dniu wolnym od pracy (z późn. zm.): określa coroczne stawki wynagrodzenia dla nauczycieli, włącznie z dyrektorami będącymi nauczycielami.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (z późn zm.): określa zasady zewnętrznego zapewniania jakości, włącznie z kwalifikacjami i zakresem obowiązków wizytatorów pracujących w kuratoriach oświaty, oraz zasady wewnętrznego zapewniania jakości, włącznie z obowiązkami dyrektorów przedszkoli, szkół i placówek systemu oświaty w tym zakresie.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 sierpnia 2017 r. w sprawie wymagań, jakim powinna odpowiadać osoba zajmująca stanowisko dyrektora oraz inne stanowisko kierownicze w publicznym przedszkolu, publicznej szkole podstawowej, publicznej szkole ponadpodstawowej oraz publicznej placówce (z późn. zm.): określa szczegółowe wymagania kwalifikacyjne dla dyrektorów.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 sierpnia 2017 r. w sprawie regulaminu konkursu na stanowisko dyrektora publicznego przedszkola, publicznej szkoły podstawowej, publicznej szkoły ponadpodstawowej lub publicznej placówki oraz trybu pracy komisji konkursowej (z późn. zm.): określa szczegółową procedurę przeprowadzania konkursu.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli (z późn. zm.): określa szczegółowe wymagania kwalifikacyjne dla nauczycieli, włącznie z nauczycielami na stanowiskach kierowniczych oraz nauczycielami pedagogami, psychologami, logopedami, terapeutami pedagogicznymi i doradcami zawodowymi.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 25 sierpnia 2022 w sprawie oceny nauczycieli: określa m.in. szczegółowe zasady i kryteria oceny pracy dyrektorów przedszkoli, szkół i innych placówek systemu oświaty
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (z późn. zm.): określa m.in. zadania specjalistów zajmujących się pomocą psychologiczno-pedagogiczną w przedszkolach, szkołach i placówkach: pedagogów, pedagogów specjalnych, psychologów, logopedów, terapeutów pedagogicznych i doradców zawodowych.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym (z późn. zm.): określa m.in. zadania dyrektora przedszkola, szkoły lub placówki w zakresie objętym rozporządzeniem oraz zasady zatrudniania pomocy nauczyciela.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 maja 2019 r. w sprawie placówek doskonalenia nauczycieli (z późn.zm.): określa m.in. wymagania kwalifikacyjne i warunki zatrudnienia dla nauczycieli doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów oraz ich zadania.

Przepisy dotyczące szkolnictwa wyższego

• Ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (z późn. zm.): podstawowy akt prawny dotyczący systemu szkolnictwa wyższego; określa m.in. ogólne warunki objęcia stanowiska i zatrudnienia oraz zadania i kompetencje rektora uczelni, a także ogólne wymagania dla osób zajmujących inne stanowiska kierownicze w uczelni.