Żłobki, kluby dziecięce i dzienni opiekunowie (oraz nianie zapewniające opiekę indywidualną) tworzą odrębny system opieki nad dziećmi w wieku do lat 3, niepowiązany z systemem edukacji (zob. też formy opieki w rozdziale 4). System edukacji obejmuje system oświaty i system szkolnictwa wyższego. Do systemu oświaty należą przedszkola i inne formy wychowania przedszkolnego dla dzieci w wieku 3-6/7 lat, szkoły dla dzieci i młodzieży, a także szkoły dla dorosłych, szkoły branżowe II stopnia i szkoły policealne oraz określone placówki oświatowe. Poza systemem edukacji kształcenie dorosłych prowadzą różne podmioty w ramach działalności gospodarczej lub szkoleniowej związanej z rynkiem pracy.

Opieka nad dziećmi w wieku do 3 lat

Żłobkiem zarządza dyrektor, a klubem dziecięcym osoba nim kierująca. Dyrektor lub osoba kierująca, wraz z opiekunami zajmującymi się dziećmi, odpowiadają za jakość opieki. Jeżeli liczba dzieci jest większa niż określona w przepisach, żłobek zatrudnia także pielęgniarkę lub położną. Dzienny opiekun samodzielnie sprawuje opiekę nad kilkorgiem dzieci w swoim lokalu i odpowiada za jej jakość. Dzienni opiekunowie są zatrudniani przez jednostki samorządu lokalnego, inne instytucje, organizacje albo osoby fizyczne lub prowadzą działalność na własny rachunek. 

Nadzór zewnętrzny nad tymi trzema instytucjami opieki sprawuje organ samorządu lokalnego na poziomie gminy. Osoby upoważnione przez te organy m.in. przeprowadzają kontrole w instytucjach opieki, które obejmują całość ich działalności: opiekę pielęgnacyjną i edukacyjną oraz prowadzenie zajęć opiekuńczo-wychowawczych i edukacyjnych. 

Przepisy ogólnokrajowe wydane we wrześniu 2023 r. określają standardy opieki mad dziećmi, które mogą zostać uwzględnione przez organy samorządu lokalnego nadzorujące instytucje opieki, podmioty prowadzące instytucje opieki i zatrudniające dziennych opiekunów dziennych oraz dzienni opiekunowie pracujący na własny rachunek. Standardy dotyczą pracy z dzieckiem (celów pedagogicznych, opiekuńczych, wychowawczych i edukacyjnych), bezpieczeństwa dzieci, organizacji pracy, rozwoju i bezpieczeństwa pracowników, monitoringu i ewaluacji oraz współpracy osób sprawujących opiekę z rodzicami (zob. też rozdział 11.1 „Zapewnianie jakości kształcenia we wczesnej edukacji i opiece oraz edukacji szkolnej”). 

Wychowanie przedszkolne i edukacja szkolna

Na poziomie wychowania przedszkolnego i edukacji szkolnej istnieją takie same rozwiązania dotyczące kadry kierowniczej, kadry monitorującej jakość kształcenia i kadry zajmującej się poradnictwem i doradztwem. 

Przedszkolem lub szkołą kieruje dyrektor, którym może być zarówno nauczyciel, jak i osoba niebędąca nauczycielem. Oprócz obowiązków kierownika zakładu pracy (np. zatrudnianie i zwalnianie pracowników, ocena pracy nauczycieli) dyrektor odpowiada m.in. za organizację pracy, nadzór pedagogiczny nad działalnością przedszkola lub szkoły (monitorowanie jakości kształcenia), organizację pomocy psychologiczno-pedagogicznej oraz doskonalenie nauczycieli. 

Zewnętrzny nadzór pedagogiczny nad przedszkolami i szkołami sprawuje ministerstwo ds. oświaty i wychowania (lub inne ministerstwo odpowiedzialne za określony rodzaj szkół, np. szkoły rolnicze) i kuratorium oświaty w danym województwie. W ministerstwach i kuratoriach pracują wizytatorzy, którzy przeprowadzają kontrole w przedszkolach i szkołach. 

Poradnictwem lub doradztwem zajmują się następujący specjaliści, sklasyfikowani w przepisach jako nauczyciele i zatrudniani na warunkach dotyczących nauczycieli: nauczyciel pedagog, nauczyciel pedagog specjalny, nauczyciel psycholog, nauczyciel terapeuta pedagogiczny, nauczyciel logopeda, nauczyciel doradca zawodowy oraz nauczyciel doradca metodyczny i nauczyciel konsultant. Pedagodzy, psycholodzy, terapeuci pedagogiczni, logopedzi i doradcy zawodowi pracują z uczniami, nauczycielami i / lub rodzicami, natomiast doradcy metodyczni i konsultanci wspierają wyłącznie kadrę dydaktyczną i kierowniczą. 

W przedszkolach i szkołach pracują także nauczyciele wspomagający, którzy współorganizują kształcenie integracyjne lub kształcenie uczniów niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie lub zagrożonych niedostosowaniem społecznym; pomoce nauczyciela – pracownicy niepedagogiczni, którzy wspierają nauczycieli w pracy z dziećmi i młodzieżą niepełnosprawnymi, niedostosowanymi społecznie lub zagrożonymi niedostosowaniem społecznym; oraz asystenci edukacji romskiej, którzy wspierają uczniów z mniejszości romskiej i współpracują z nauczycielami i rodzicami. Przepisy określają warunki zatrudnienia tych pracowników w określonych rodzajach przedszkoli i szkół. 

Szkoły zatrudniają także nauczycieli-bibliotekarzy oraz pielęgniarki środowiska nauczania i wychowania, higienistki szkolne, lekarzy dentystów i higienistki stomatologiczne. 

Szkolnictwo wyższe 

Jedynym jednoosobowym organem zarządzającym uczelni, jaki określono w przepisach, jest rektor, ale statut uczelni może przewidywać również inne organy, oprócz wymienionych w przepisach organów kolegialnych. Statut uczelni określa też stanowiska kierownicze (poza rektorem jako organem uczelni). Oprócz zarządzania uczelnią, do obowiązków rektora należy m.in. przygotowywanie projektu strategii uczelni i składanie sprawozdań z jej realizacji, prowadzenie polityki kadrowej, powoływanie osób na stanowiska kierownicze i ich odwoływanie, tworzenie studiów i szkół doktorskich oraz prowadzenie gospodarki finansowej. Rektor wykonuje te obowiązki we współpracy z organami kolegialnymi uczelni. 

W ramach swej autonomii w zakresie wewnętrznego zapewniania jakości uczelnie przyjmują różne rozwiązania organizacyjne – na przykład powołują pełnomocnika rektora, komisje i / lub biura zajmujące się zapewnianiem jakości. Samodzielnie określają też zadania takich osób czy jednostek oraz wymagania kwalifikacyjne dla ich członków lub pracowników. Za zewnętrzne zapewnianie jakości kształcenia odpowiada Polska Komisja Akredytacyjna – zob. rozdział 11.2. 

Przepisy dotyczące szkolnictwa wyższego nie odnoszą się do doradztwa zawodowego ani poradnictwa psychologicznego. Zgodnie ze swymi regulacjami wewnętrznymi uczelnie tworzą biura karier, które zatrudniają doradców zawodowych i pracowników administracyjnych, oraz poradnie lub centra pomocy psychologicznej, w których pracują wykwalifikowani psycholodzy i psychoterapeuci. 

Kształcenie dorosłych

Szkołami i placówkami prowadzącymi kształcenie dorosłych, które należą do systemu oświaty, kierują dyrektorzy, a rozwiązania w zakresie zarządzania i wewnętrznego nadzoru pedagogicznego, są takie same jak na poziomie edukacji przedszkolnej i szkolnej. Podobnie jak na poziomie edukacji dzieci i młodzieży, za zewnętrzny nadzór pedagogiczny nad tymi szkołami i placówkami odpowiadają właściwe ministerstwa i kuratoria oświaty, a bezpośrednio – pracujący w nich wizytatorzy. 

Szkoły dla dorosłych i placówki kształcenia dorosłych, które należą do systemu oświaty, zatrudniają nauczycieli doradców zawodowych, a ich kadra kierownicza i nauczyciele korzystają ze wsparcia nauczycieli-doradców metodycznych i nauczycieli-konsultantów.

W odniesieniu do podmiotów, które prowadzą kształcenie dorosłych poza systemem oświaty, w ramach działalności gospodarczej lub działalności szkoleniowej związanej z rynkiem pracy, nie istnieją specjalne przepisy regulujące kwestie kadrowe. Placówki te zatrudniają kadrę kierowniczą i innych pracowników na podstawie powszechnie obowiązujących przepisów prawa pracy i własnych regulacji wewnętrznych. Podmioty te muszą jednak wykazać, że zatrudniają wykwalifikowaną kadrę, jeśli ubiegają się dobrowolnie o akredytację kuratora oświaty (zob. rozdział 11.3 „Zapewnianie jakości w kształceniu dorosłych”). 

Przepisy prawne

Uwaga: W styczniu 2021 r. Ministerstwo Edukacji Narodowej i Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego zostały połączone w Ministerstwo Edukacji i Nauki (MEiN), a w styczniu 2024 r. MEiN zostało podzielone na Ministerstwo Edukacji Narodowej i Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W związku z tym rozporządzenia dotyczące oświaty i szkolnictwa wyższego były wydawane przez różnych ministrów. 

Przepisy ogólne

• Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r., Kodeks Pracy (z późn. zm.): określa prawa i obowiązki pracowników w ramach stosunku pracy, które nie są uregulowane ustawodawstwem szczególnym; przepisy Kodeksu mają zastosowanie m.in. do dyrektorów przedszkoli, szkół i placówek publicznych, którzy nie są nauczycielami, oraz pracowników uczelni nie będących nauczycielami akademickimi.  

• Ustawa z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu (z późn. zm.): określa m.in. corocznie waloryzowaną minimalną wysokość wynagrodzenia miesięcznego dla pracowników.  

• Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (z późn. zm.): określa m.in. powszechny wiek emerytalny oraz uprawnienia emerytalne.

• Ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów (z późn. zm.) i Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 czerwca 2019 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień (z późn. zm.): określają m.in. wymagania kwalifikacyjne dla psychologów i psychoterapeutów.  

• Ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (z późn. zm.) określa m.in. kwalifikacje do wykonywania tych dwóch zawodów.

• Ustawa z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (z późn. zm.): umożliwia przedszkolom i szkołom zatrudnianie na stanowisku pomocy nauczyciela osób wspomagających uczniów z Ukrainy, którzy nie znają języka polskiego na poziomie wystarczającym do korzystania z nauki.

• Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej (z późn. zm.): określa warunki zatrudnienia m.in. pracowników kuratoriów oświaty, którzy odpowiadają za zewnętrzne zapewnianie jakości kształcenia w przedszkolach, szkołach i placówkach systemu oświaty.

• Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (z późn. zm.): określa warunki zatrudnienia dyrektorów nie będących nauczycielami w przedszkolach, szkołach i placówkach, które są prowadzone przez jednostki samorządu terytorialnego.

• Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 2016 r. w sprawie określenia stanowisk urzędniczych, wymaganych kwalifikacji zawodowych, stopni służbowych urzędników służby cywilnej, mnożników do ustalania wynagrodzenia oraz szczegółowych zasad ustalania i wypłacania innych świadczeń przysługujących członkom korpusu służby cywilnej (z późn. zm.): określa m.in. stanowiska pracowników kuratoriów oświaty, którzy odpowiadają za zewnętrzne zapewnianie jakości kształcenia w przedszkolach, szkołach i placówkach systemu oświaty.

• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 25 października 2021 r. w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych (z późn. zm.): określa kategorie zaszeregowania wynagrodzeń i minimalne wynagrodzenie m.in. dyrektorów żłobków i kierowników klubów dziecięcych oraz dyrektorów niebędących nauczycielami w przedszkolach, szkołach i placówkach, które są prowadzone przez jednostki samorządu terytorialnego.

Przepisy dotyczące opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 lat, wychowania przedszkolnego, edukacji szkolnej i kształcenia dorosłych w ramach systemu oświaty

• Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (z późn zm.): określa m.in. zasady tworzenia i prowadzenia żłobków i klubów dziecięcych, zadania tych placówek oraz wymagania kwalifikacyjne dla dyrektora żłobka i osoby kierującej klubem dziecięcym.

• Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo Oświatowe (z późn. zm.): podstawowy akt prawny dotyczący systemu oświaty; określa m.in. zadania dyrektorów przedszkoli, szkół i placówek oraz formy nadzoru pedagogicznego, obejmującego m.in. kontrole.

• Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (z późn. zm.): podstawowy akt prawny dotyczący nauczycieli; określa m.in. warunki zatrudnienia dyrektorów publicznych przedszkoli, szkół i placówek systemu oświaty, którzy są nauczycielami, ich zadania w zakresie działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz ogólne zasady oceny ich pracy.

• Ustawa z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (z późn. zm.): przyznaje nauczycielom szczególne świadczenia emerytalne.

• Ustawa z dnia 12 kwietnia 2019 r. o opiece zdrowotnej nad uczniami: określa wymagania kwalifikacyjne i zadania personelu zajmującego się opieką zdrowotną w szkołach.

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 29 grudnia 1998 r. w sprawie organizacji kuratoriów oświaty i tworzenia ich delegatur (z późn, zm.): określa m.in. stanowiska w kuratoriach wymagające kwalifikacji pedagogicznych, tj. wizytatorów odpowiedzialnych za zewnętrzne zapewnianie jakości kształcenia w przedszkolach, szkołach i placówkach systemu oświaty.

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2005 r. w sprawie wysokości minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli, ogólnych warunków przyznawania dodatków do wynagrodzenia zasadniczego oraz wynagradzania za pracę w dniu wolnym od pracy (z późn. zm.): określa coroczne stawki wynagrodzenia dla nauczycieli, włącznie z dyrektorami będącymi nauczycielami.

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (z późn zm.): określa zasady zewnętrznego zapewniania jakości, włącznie z kwalifikacjami i zakresem obowiązków wizytatorów pracujących w kuratoriach oświaty, oraz zasady wewnętrznego zapewniania jakości, włącznie z obowiązkami dyrektorów przedszkoli, szkół i placówek systemu oświaty w tym zakresie.

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 sierpnia 2017 r. w sprawie wymagań, jakim powinna odpowiadać osoba zajmująca stanowisko dyrektora oraz inne stanowisko kierownicze w publicznym przedszkolu, publicznej szkole podstawowej, publicznej szkole ponadpodstawowej oraz publicznej placówce (z późn. zm.): określa szczegółowe wymagania kwalifikacyjne dla dyrektorów.

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 sierpnia 2017 r. w sprawie regulaminu konkursu na stanowisko dyrektora publicznego przedszkola, publicznej szkoły podstawowej, publicznej szkoły ponadpodstawowej lub publicznej placówki oraz trybu pracy komisji konkursowej (z późn. zm.): określa szczegółową procedurę przeprowadzania konkursu.

• Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 14 września 2023 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli: określa szczegółowe wymagania kwalifikacyjne dla nauczycieli, włącznie z nauczycielami na stanowiskach kierowniczych oraz nauczycielami pedagogami, psychologami, logopedami, terapeutami pedagogicznymi i doradcami zawodowymi.

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (z późn. zm.): określa m.in. zadania specjalistów zajmujących się pomocą psychologiczno-pedagogiczną w przedszkolach, szkołach i placówkach: pedagogów, pedagogów specjalnych, psychologów, logopedów, terapeutów pedagogicznych i doradców zawodowych.

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym (z późn. zm.): określa m.in. zadania dyrektora przedszkola, szkoły lub placówki w zakresie objętym rozporządzeniem oraz zasady zatrudniania pomocy nauczyciela.

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 maja 2019 r. w sprawie placówek doskonalenia nauczycieli (z późn.zm.): określa m.in. wymagania kwalifikacyjne i warunki zatrudnienia dla nauczycieli doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów oraz ich zadania. 

• Rozporządzenie Ministra Rodziny i Polityki Społecznej z dnia 19 września 2023 w sprawie standardów opieki sprawowanej nad dziećmi w wieku do lat 3: określa standardy opieki i zadania instytucji i osób odpowiedzialnych w zakresie ich przestrzegania. 

Przepisy dotyczące szkolnictwa wyższego 

• Ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (z późn. zm.): podstawowy akt prawny dotyczący systemu szkolnictwa wyższego; określa m.in. ogólne warunki objęcia stanowiska i zatrudnienia oraz zadania i kompetencje rektora uczelni, a także ogólne wymagania dla osób zajmujących inne stanowiska kierownicze w uczelni.