Finansowanie
Opieka nad dziećmi w wieku do lat 3
Żłobek, klub dziecięcy, dzienny opiekun
Źródłem finansowania opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 w żłobkach, klubach dziecięcych i u dziennych opiekunów są przede wszystkim:
- środki własne gmin i innych jednostek samorządu terytorialnego,
- dotacje celowe z budżetu państwa.
Tworzenie i funkcjonowanie miejsc opieki dofinansowywane jest również ze środków europejskich (w ramach regionalnych programów operacyjnych). Od 2018 roku opieka nad dziećmi w wieku do lat 3 jest również finansowana ze środków Funduszu Pracy, a więc funduszu celowego z którego finansowane są między innymi wydatki związane z aktywnymi i pasywnymi politykami rynku pracy.
Zgodnie z ustawą o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3, gminy mogą otrzymywać dotacje celowe z budżetu państwa na dofinansowanie zadań własnych z zakresu organizacji opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 na zasadach określonych w przepisach o finansach publicznych. Finansowanie żłobków w formie dotacji oznacza, że środki te podlegają szczególnym zasadom rozliczania. Mogą one być przeznaczone na finansowanie lub dofinansowanie realizacji konkretnie wskazanych zadań publicznych. Uzyskanie dotacji jest często warunkowane posiadaniem wkładu własnego.
O dofinansowywanie, w formie dotacji celowej z budżetu państwa oraz o środki Funduszu Pracy, mogą ubiegać się również wszystkie inne podmioty działające na podstawie ustawy o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3, tj.: jednostki samorządu terytorialnego, instytucje publiczne, osoby fizyczne, osoby prawne (w tym uczelnie) i jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej.
Dotacje te są udzielane w związku z realizacją resortowych oraz rządowych programów rozwoju instytucji opieki nad dziećmi w wieku do lat 3, które opracowuje oraz finansowo wspiera minister właściwy do spraw rodziny. Obecnie taką możliwość stwarza wspomniany wcześniej program „MALUCH + 2022-2029”, w ramach którego w 2023 r. rozdysponowano 1,2 mld zł (280 mln EUR).
Niania
Zgodnie z ustawą, opieka nad dziećmi w wieku do lat 3 może być również sprawowana przez nianię, na podstawie umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, zwanej „umową uaktywniającą”.
Zatrudnienie niani może być dofinansowane ze środków publicznych. Od 2018 roku jest ono niższe niż we wcześniejszych latach. Zakład Ubezpieczeń Społecznych opłaca składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe oraz na ubezpieczenie zdrowotne za nianię od podstawy stanowiącej kwotę nie wyższą niż 50% wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę (wcześniej 100%) ustalonego zgodnie z przepisami o minimalnym wynagrodzeniu za pracę. Składki od podstawy stanowiącej kwotę nadwyżki opłaca rodzic (płatnik składek).
System oświaty (przedszkola i szkoły)
Zadania oświatowe jednostek samorządu terytorialnego w zakresie kształcenia, wychowania i opieki, w tym kształcenia specjalnego i profilaktyki społecznej, są finansowane na zasadach określonych w ustawie o finansowaniu zadań oświatowych oraz w ustawie o dochodach jednostek samorządu terytorialnego.
Środki niezbędne do realizacji zadań oświatowych jednostek samorządu terytorialnego, w tym na wynagrodzenia nauczycieli oraz utrzymanie placówek wychowania przedszkolnego, szkół i placówek, są zagwarantowane w dochodach jednostek samorządu terytorialnego.
Oświata finansowana jest przede wszystkim z następujących źródeł:
- części oświatowej subwencji ogólnej z budżetu państwa,
- dotacji celowych z budżetu państwa (m.in. na wychowanie przedszkolne, na zakup podręczników i materiałów edukacyjnych, na pomoc materialną o charakterze socjalnym),
- środków własnych jednostek samorządu terytorialnego.
W związku z koniecznością kształcenia w polskich szkołach uczniów będących uchodźcami wojennymi z Ukrainy, samorządy terytorialne otrzymują na ten cel dodatkowe wsparcie z budżetu państwa, a w szczególności z Funduszu Pomocy. W roku 2024 wartość Funduszu Pomocy przekazanego samorządom terytorialnym przekroczyła 2 mld zł (466 mln EUR).
Biorąc pod uwagę wszystkie swoje dochody i zadania jednostki samorządu terytorialnego, w uchwałach budżetowych, decydują o wysokości łącznych wydatków na oświatę oraz ich alokacji. Jako organ prowadzący i finansujący pracę szkół i placówek oświatowych są one odpowiedzialne za przygotowanie planu dochodów i wydatków (planu finansowego) dla wszystkich prowadzonych szkół i placówek.
Przedszkola, szkoły i placówki oświatowe zakładane i prowadzone przez jednostki samorządu terytorialnego są jednostkami budżetowymi, tzn. jednostkami organizacyjnymi sektora finansów publicznych nieposiadającymi osobowości prawnej, które pokrywają swoje wydatki bezpośrednio z budżetu jednostki samorządu terytorialnego, a uzyskane dochody odprowadzają na rachunek tego budżetu.
Środkami określonymi w planie finansowym, zaopiniowanym przez radę szkoły lub placówki, dysponuje dyrektor placówki, który ponosi też odpowiedzialność za ich prawidłowe wykorzystanie.
Tak jak wszystkie inne jednostki sektora publicznego, publiczne placówki oświatowe zobowiązane są gospodarować środkami publicznymi zgodnie z zasadami określonymi w ustawie o finansach publicznych.
System finansowania oświaty w Polsce
Źródło: Opracowanie własne.
Część oświatowa subwencji ogólnej z budżetu państwa
Głównym źródłem finansowania działań oświatowych podejmowanych na poziomie gmin, powiatów i województw jest część oświatowa subwencji ogólnej z budżetu państwa.
Ustalenie wielkości i podział tej subwencji przebiega dwustopniowo.
W pierwszym kroku wysokość części oświatowej subwencji ogólnej dla wszystkich jednostek samorządu terytorialnego ustala corocznie ustawa budżetowa, przy czym zagwarantowano, że każdorazowo jest to kwota nie mniejsza niż przyjęta w ustawie budżetowej w roku poprzednim, skorygowana o kwotę innych wydatków ponoszonych z tytułu zmiany realizowanych zadań oświatowych.
W 2024 roku wysokość części oświatowej subwencji ogólnej ogółem dla gmin, powiatów i samorządów województw wyniosła około 88 mld zł (około 20,5 mld EUR).
W kolejnym kroku, minister właściwy do spraw oświaty i wychowania, w drodze rozporządzenia, ustala algorytm podziału części oświatowej subwencji ogólnej między poszczególne jednostki samorządu terytorialnego, biorąc pod uwagę zakres realizowanych przez te jednostki zadań oświatowych, z wyłączeniem zadań związanych z:
- dowozem uczniów,
- zapewnieniem kształcenia, wychowania i opieki uczniom, którzy kończą 5 lat lub mniej w placówkach wychowania przedszkolnego, niezwiązanych z wychowaniem i kształceniem specjalnym albo zajęciami rewalidacyjno-wychowawczymi (przy czym od 2013 roku zadania związane z prowadzeniem wychowania przedszkolnego wspierane są z budżetu państwa poprzez dotacje celowe, a od 2017 roku wychowanie przedszkolne sześciolatków zostało uwzględnione w algorytmie),
- finansowaniem świadczenia na start, które od 2019 roku wypłacane jest nauczycielowi stażyście odbywającemu staż na stopień nauczyciela kontraktowego (w roku 2022 – jest to nauczyciel początkujący).
Podział ten powinien w szczególności uwzględniać m.in. następujące kryteria:
- typy i rodzaje szkół i placówek prowadzonych przez te jednostki,
- stopnie awansu zawodowego nauczycieli,
- liczbę uczniów w tych szkołach i placówkach.
Od 2017 roku ustawa wymaga również wprowadzenia zróżnicowanych kwot ustalanych na dzieci objęte wychowaniem przedszkolnym i dzieci realizujące obowiązek szkolny i obowiązek nauki ze względu na rodzaj placówki i wielkość miejscowości w której jest ona zlokalizowana. Od 2019 roku wprowadzono też zróżnicowanie kwot ustalanych na uczniów objętych kształceniem zawodowym w zależności od prognozowanej nadwyżki lub deficytu zapotrzebowania na pracowników w danym zawodzie na krajowym i wojewódzkim rynku pracy w stosunku do liczby kandydatów chętnych do podjęcia pracy. Obowiązkowe stało się też uwzględnienie sytuacji finansowej jednostek samorządu terytorialnego.
W 2020 roku dodano też warunek zróżnicowania kwoty na uczniów objętych kształceniem zawodowym w zawodach szkolnictwa branżowego o szczególnym znaczeniu dla kultury i dziedzictwa narodowego (na liście znalazł się m.in. cieśla, kaletnik, kominiarz, zdun czy pszczelarz). W 2020 roku w algorytmie podziału części oświatowej subwencji ogólnej uwzględniono też po raz pierwszy słuchaczy branżowych szkół II stopnia. Zmiany wprowadzone w latach 2021-2022 roku dotyczyły m.in. zwiększenia środków dla tzw. małych szkół i dla niezamożnych samorządów, zwiększenia wydatków na specjalne ośrodki wychowawcze oraz modyfikacji finansowania kształcenia dla dorosłych.
Wprowadzony w 2000 roku algorytm podziału subwencji ewoluuje, jednak jego ogólna struktura nie uległa w tym czasie zmianie. Część oświatowa subwencji ogólnej dzieli się na cztery składowe:
- rezerwową część subwencji,
- kwotę bazową na realizację zadań szkolnych,
- kwotę uzupełniającą na realizację zadań szkolnych,
- kwotę na realizację zadań pozaszkolnych.
Punktem wyjścia w algorytmie jest tzw. standard A, czyli kwota, jaką samorząd dostaje w przeliczeniu na jednego ucznia. W 2024 r. wyniósł on 8991 zł (2 095 EUR).
Algorytm oparty jest na rzeczywistej liczbie uczniów, odpowiednio zwiększonej przez system tzw. wag oraz wskaźnik korygujący, które mają poprawić dopasowanie wysokości subwencji do rzeczywistej skali zadań oświatowych.
Wagi uwzględniają:
- specyficzne warunki, w jakich funkcjonuje szkoła i samorząd (np. obszary wiejskie, małe miasteczka, małe szkoły),
- zróżnicowanie i specyfikę zadań szkolnych (np. kształcenie specjalne i integracyjne, kształcenie branżowe, szkoły sportowe, kształcenie mniejszości narodowych i etnicznych, kształcenie artystyczne),
- zróżnicowanie i specyfikę zadań pozaszkolnych (np. internaty i bursy, przedszkola specjalne, wychowanie przedszkolne dla dzieci, które ukończyły 6 lat, domy wczasowe i ośrodki wychowawcze, schroniska młodzieżowe).
Liczba wag użytych w algorytmie wzrosła od 21 w 2000 roku do 96 w 2024 roku.
Wskaźnik korygujący uwzględnia stopnie awansu zawodowego nauczycieli. Zastosowanie tego wskaźnika umożliwia przekazanie relatywnie wyższych kwot części oświatowej subwencji ogólnej do tych jednostek samorządu terytorialnego, w których udział etatów nauczycieli o najwyższych stopniach awansu zawodowego w relacji do ogólnej liczby etatów nauczycieli jest wyższy niż średnio w skali kraju, co przekłada się na poziom wydatków na wynagrodzenia nauczycieli ponoszonych przez poszczególne jednostki samorządu terytorialnego.
Opisany powyżej mechanizm finansowania zadań oświatowych dotyczy gmin, powiatów oraz województw i obejmuje kolejne etapy kształcenia – od szkół podstawowych do szkół ponadpodstawowych.
Zgodnie z ustawą o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, o przeznaczeniu środków otrzymanych w ramach subwencji ogólnej decyduje organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego. Samorządy nie muszą więc przeznaczać subwencji oświatowej na cele edukacyjne i nie muszą kierować się przy dalszej ich alokacji sposobem podziału określonym w algorytmie.
Jeden istotny wyjątek od tej ogólnej zasady wprowadza ustawa o finansowaniu zadań oświatowych, która wymaga, by na realizację zadań związanych z organizacją kształcenia specjalnego oraz na organizację zajęć rewalidacyjno-wychowawczych jednostka samorządu terytorialnego przeznaczała środki w wysokości nie mniejszej niż kwota przewidziana w części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostki samorządu terytorialnego na uczniów, wychowanków i uczestników zajęć rewalidacyjno-wychowawczych w przedszkolach, szkołach i placówkach, prowadzonych przez tę jednostkę samorządu terytorialnego, w zakresie tych zadań.
Uwzględniając te wymagania, gminy, powiaty i województwa ustalają swoje wydatki na zadania oświatowe kierując się skalą i rodzajem realizowanych zadań, nie tylko oświatowych, a także całym budżetem i wszystkimi dochodami. W praktyce jednak rola subwencji jest duża.
Dotacje celowe
Oprócz subwencji, jednostki samorządu terytorialnego mogą otrzymać dotacje, a więc podlegające szczególnym zasadom rozliczania środki przeznaczone na finansowanie lub dofinansowanie realizacji konkretnie wskazanych zadań publicznych. Uzyskanie dotacji jest często warunkowane posiadaniem wkładu własnego.
Samorządy mogą otrzymać dotacje celowe z budżetu państwa na dofinansowanie zadań własnych. Przykładowo obejmuje to zadania inwestycyjne szkół i placówek oświatowych. Samorządy otrzymują też dotacje na dofinansowanie zadań własnych w zakresie wypłaty świadczeń pomocy materialnej o charakterze socjalnym. Od 2019 roku wysokość tych dotacji zależy od zamożności gminy.
Od 2013 roku przekazywane są ponadto samorządom dotacje celowe na dofinansowanie zadań z zakresu wychowania przedszkolnego, przy jednoczesnym wprowadzeniu ograniczeń w pobieraniu opłat od rodziców, które opisano w kolejnej części rozdziału. Wcześniej korzystanie z opieki przedszkolnej, poza pewnymi wyjątkami, nie było obowiązkowe i z tego względu opisany powyżej podstawowy system finansowania zadań oświatowych nie uwzględniał kosztów prowadzenia wychowania przedszkolnego.
Dotacja może być wykorzystana wyłącznie na dofinansowanie wydatków bieżących związanych z realizacją zadań w zakresie wychowania przedszkolnego.
Wysokość dotacji dla danej jednostki samorządu terytorialnego jest obliczana jako iloczyn kwoty rocznej oraz liczby uczniów, którzy w roku bazowym kończą 5 lat lub mniej, w placówkach wychowania przedszkolnego prowadzonych przez tę jednostkę samorządu terytorialnego i dla których ta jednostka samorządu terytorialnego jest organem rejestrującym. Dotacja pomniejszana jest o odpowiednią kwotę w przypadku, gdy jednostka samorządu, mimo istnienia obowiązku, nie zapewni miejsca korzystania z wychowania przedszkolnego wszystkim dzieciom.
Kwota roczna dotacji na każdego ucznia, bez względu na czas przebywania ucznia w placówce wychowania przedszkolnego, wynosi w 2024 roku 3 969 zł (925 EUR). Limit wydatków ustalony na 2023 rok na te cel wyniósł około 4,2 mld zł (980 mln EUR).
W 2014 r., w związku ze stopniowym wprowadzaniem prawa uczniów szkół podstawowych oraz gimnazjów do bezpłatnego dostępu do podręczników, materiałów edukacyjnych lub materiałów ćwiczeniowych, przeznaczonych do obowiązkowych zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego, wprowadzono również dotacje celowe z budżetu państwa dla samorządu terytorialnegona zakup podręczników i materiałów.
Limit wydatków ustalony na 2023 rok na te cel wyniósł 515 mln zł (120 mln EUR).
Powiązane akty prawne
Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3
Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty
Ustawa z dnia 27 października 2017 r. o finansowaniu zadań oświatowych
Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. - Prawo oświatowe
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych
Ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego
Ustawa budżetowa na rok 2024 z dnia 18 stycznia 2024 r.
Autonomia i kontrola finansowa
Przyjmuje się, że szkoły są w pełni autonomiczne lub posiadają znaczną autonomię, jeśli w pełni odpowiadają za swe decyzje w granicach wyznaczonych przez ograniczenia prawne lub ogólne ramy legislacji dotyczącej edukacji.
Szkoły są częściowo autonomiczne, jeśli podejmują decyzje w ramach kilku z góry określonych wariantów bądź ich decyzje wymagają zatwierdzenia przez władze edukacyjne.
Autonomię szkół można rozpatrywać w trzech podstawowych wymiarach:
- wykorzystywanie środków publicznych,
- pozyskiwanie i wykorzystywanie środków prywatnych,
- polityka kadrowa.
Opieka nad dziećmi w wieku do lat 3
Autonomia żłobków i klubów dziecięcych jest ograniczona.
Przepisy szczegółowe z zakresu opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 nie odnoszą się w zasadzie bezpośrednio do zakresu praw czy obowiązków dyrektorów żłobków czy osób kierujących pracą klubów dziecięcych. Wskazują one jedynie, że organizację wewnętrzną żłobka lub klubu dziecięcego określa regulamin organizacyjny nadawany przez dyrektora żłobka lub osobę kierującą pracą klubu dziecięcego i że osoby te odpowiadają za realizację tego regulaminu. W regulaminie organizacyjnym określa się godziny pracy żłobka lub klubu dziecięcego biorąc pod uwagę opinie rodziców.
Jednocześnie jednak przepisy te wyraźnie akcentują zadania samorządu terytorialnego w zakresie opieki nad dziećmi do lat 3.
Zgodnie z ustawą, to podmiot tworzący żłobek lub klub dziecięcy (a w przypadku jednostek publicznych najczęściej jest to samorząd terytorialny) ustala jego statut, w którym określa:
- cele i zadania oraz sposób ich realizacji, z uwzględnieniem wspomagania indywidualnego rozwoju dziecka oraz wspomagania rodziny w wychowaniu dziecka, a w przypadku dzieci niepełnosprawnych – ze szczególnym uwzględnieniem rodzaju niepełnosprawności,
- warunki przyjmowania dzieci, z uwzględnieniem preferencji dla rodzin wielodzietnych i dzieci niepełnosprawnych,
- zasady ustalania opłat za pobyt i wyżywienie w przypadku nieobecności dziecka w żłobku lub klubie dziecięcym,
- zasady udziału rodziców w zajęciach prowadzonych w żłobku lub klubie.
Ponadto, spełnianie wymagań ustawowych, ale też warunki i jakość świadczonej opieki są pod nadzorem wójta, burmistrza lub prezydenta miasta. Nadzór sprawowany jest na podstawie planu nadzoru przyjętego przez radę gminy w drodze uchwały. W praktyce jednak jedyną przewidzianą przez ustawę karą jest wykreślenie z rejestru lub wykazu oraz rozwiązanie umowy z dziennym opiekunem bez zachowania okresu wypowiedzenia.
Jednostki samorządu terytorialnego odpowiadają też za przygotowanie planu finansowego placówki. Uchwały budżetowe samorządów opiniowane są przez Regionalne Izby Obrachunkowe i muszą być podejmowane w zgodzie z zasadami gospodarowania środkami publicznymi. Szczególnie istotna jest w tym zakresie zasada jawności i wiążące się z nią obowiązki sprawozdawcze.
Gminy oraz inne podmioty prowadzące żłobki, kluby lub zatrudniające dziennego opiekuna zobowiązane są również do sporządzania sprawozdań z zakresu opieki nad dziećmi w wieku do lat 3.
Autonomia żłobków i klubów dziecięcych jest większa w zakresie polityki kadrowej, w tym w zakresie rekrutacji, zwalniania, stosowania środków dyscyplinarnych czy wynagradzania opiekunów. Muszą przy tym być uwzględnione wymagania kwalifikacyjne określone w ustawie, a także maksymalna liczba dzieci, która może przypadać na jednego opiekuna, którą również określa ustawa.
System oświaty (przedszkola i szkoły)
Autonomia szkół w Polsce jest ograniczona i w dużej mierze zależy od faktycznie ustalonego modelu współpracy z organem prowadzącym.
Wykorzystywanie środków publicznych
Szkoły w Polsce, w obrębie przyjętych planów dochodów i wydatków, mają swobodę kształtowania wydatków bieżących.
Niektóre jednostki samorządu terytorialnego dają dyrektorom upoważnienie do dokonywania zmian w całym planie dochodów i wydatków, inne ograniczają tę możliwość do zmian w ramach paragrafów klasyfikacji budżetowej bądź wymagają, by wszystkie zmiany były wprowadzane poprzez zmianę uchwały budżetowej.
Ustawa o systemie oświaty stanowi ponadto, iż organy prowadzące szkoły i placówki mogą tworzyć jednostki obsługi ekonomiczno-administracyjnej szkół i placówek lub organizować wspólną obsługę administracyjną, finansową i organizacyjną prowadzonych szkół i placówek, co w praktyce oznacza wyraźne skupienie kompetencji w tym zakresie na poziomie ponadszkolnym.
Wydatki inwestycyjne to domena jednostek samorządu terytorialnego. Wszelkie decyzje dotyczące zakupu nieruchomości formalnie podejmują władze samorządowe, ale decyzje te są często podejmowane z inicjatywy samych szkół bądź przez nie inspirowane, a zatem szkoła ma pewien wpływ na ten obszar.
Pozyskiwanie i wykorzystywanie środków prywatnych
W Polsce szkoły nie mogą zaciągać pożyczek.
Szkoły muszą uzyskać zgodę organu prowadzącego na pozyskiwanie i wykorzystywanie środków prywatnych. To jednostka samorządu określa jednostki budżetowe, które gromadzą dochody, źródła, z których dochody są gromadzone na rachunku, przeznaczenie dochodów, sposób i tryb sporządzania planu finansowego dochodów i wydatków nimi finansowanych, dokonywania zmian w tym planie oraz ich zatwierdzania.
Zgodnie z ustawą o finansach publicznych, placówki oświatowe gromadzą na wydzielonym rachunku dochody własne, określone w uchwale przez organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego, pochodzące w szczególności z:
- spadków,
- zapisów i darowizn w postaci pieniężnej,
- odszkodowań i wpłat za utracone lub uszkodzone mienie, które jest zarządzane lub użytkowane przez placówkę,
- świadczenia usług w ramach kształcenia zawodowego.
W przypadku samorządowych jednostek budżetowych prowadzących kształcenie zawodowe, dochody gromadzone ze spadków, zapisów i darowizn w postaci pieniężnej przekazywanych na cele kształcenia zawodowego oraz z tytułu świadczenia usług w ramach kształcenia zawodowego, są przeznaczane na cele kształcenia zawodowego realizowanego przez te jednostki.
Środki finansowe pozostające na rachunku na koniec roku budżetowego, podlegają odprowadzeniu na rachunek budżetu jednostki samorządu terytorialnego.
Polityka kadrowa
Szkoły w Polsce mają pełną autonomię w przypadku kadry niedydaktycznej.
W przypadku nauczycieli pełna autonomia dotyczy rekrutacji, zwalniania i stosowania środków dyscyplinarnych, podczas gdy możliwości ustalania wynagrodzeń są ograniczone.
Karta Nauczyciela narzuca w tym zakresie dwa główne wymogi:
- minimalne stawki zasadniczego wynagrodzenia nauczycieli według stopni awansu zawodowego, określane w odpowiednim rozporządzeniu, które od lutego 2024 roku dla nauczyciela z tytułem zawodowym magistra z przygotowaniem pedagogicznym wynoszą od 4 908 zł (1 144 EUR) dla nauczyciela początkującego do 5 915 zł (1 379 EUR) dla nauczyciela dyplomowanego,
- wysokość przeciętnego całkowitego miesięcznego wynagrodzenia nauczycieli o określonym stopniu awansu zawodowego na terenie danego organu prowadzącego, wynoszącą od 120% kwoty bazowej w przypadku nauczyciela początkującego do 184% kwoty bazowej w przypadku nauczyciela dyplomowanego. Kwotę bazową co roku określa ustawa budżetowa. W 2024 roku wynosiła ona 5 176,02 zł (1 207 EUR).
W praktyce zarządzanie kadrą dydaktyczną często odbywa się poprzez wykorzystanie wynagrodzeń za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw oraz poprzez określenie wysokości dodatków do wynagrodzenia zasadniczego:
- za wysługę lat,
- motywacyjnego,
- funkcyjnego, w tym z tytułu sprawowania funkcji wychowawcy klasy w wysokości co najmniej 300 zł (69,9 EUR),
- za sprawowanie opieki nad nauczycielem odbywającym staż
- za warunki pracy.
Ponadto, nauczycielowi zatrudnionemu na terenie wsi lub w mieście liczącym do 5 tys. mieszkańców, przysługuje odrębny dodatek w wysokości 10% wynagrodzenia zasadniczego.
Od 2019 roku wprowadzono też jednorazowe świadczenie na start dla nauczycieli stażystów (obecnie nauczycieli początkujących) , którego wysokość wynosi 1 000 zł (233,1 EUR). Nie wlicza się ono jednak do kwoty wynagrodzenia takiego nauczyciela.
Regulamin wynagradzania nauczycieli ustala organ prowadzący szkołę.
Samorząd terytorialny może zwiększać środki na wynagrodzenia nauczycieli, w tym podwyższać minimalne stawki wynagrodzenia zasadniczego oraz minimalną wysokość dodatku z tytułu sprawowania funkcji wychowawcy klasy. Organy prowadzące mogą ponadto upoważniać dyrektorów szkół, w indywidualnych przypadkach oraz w granicach ustalonego planu finansowego szkoły, do przyznawania minimalnej stawki wynagrodzenia zasadniczego nauczyciela wyższej od ustalonej w rozporządzeniu lub podwyższonej przez organ prowadzący.
Wypełnianie wymagań w zakresie wysokości średnich wynagrodzeń nauczycieli kontrolowane jest przez regionalne izby obrachunkowe.
W przypadku stanowiska dyrektora szkoły, rekrutację przeprowadzają wspólnie przedstawiciele szkoły, organu prowadzącego, nadzoru pedagogicznego i związków zawodowych.
Ograniczona autonomia szkół wynika z tego, że procesy decentralizacyjne w Polsce doprowadziły pod koniec lat 90-tych do przekazania jednostkom samorządu terytorialnego wielu zadań, także w obszarze oświaty, i wiązały się w oczywisty sposób z wprowadzeniem znacznej autonomii tych jednostek. To na samorządach gminnych, powiatowych i wojewódzkich spoczywa aktualnie odpowiedzialność za planowanie i finansowanie zadań oświatowych w skali lokalnej, w tym zwłaszcza:
- zarządzanie siecią szkolną,
- inwestycje edukacyjne,
- ustalanie regulaminu płacowego dla nauczycieli,
- organizację dowozu uczniów do szkół,
- ustalanie planów finansowych placówek oświatowych.
Zgodnie z prawem oświatowym, każdego roku organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego przedstawia organowi stanowiącemu jednostki samorządu terytorialnego informację o stanie realizacji zadań oświatowych tej jednostki, w tym o wynikach egzaminów, z uwzględnieniem działań podejmowanych przez szkoły nakierowanych na kształcenie uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, a także działań nadzoru pedagogicznego.
Jednostki samorządu terytorialnego, jako organy prowadzące, sprawują nadzór nad działalnością placówek w zakresie spraw finansowych i administracyjnych, a zwłaszcza w zakresie prawidłowości dysponowania przyznanymi szkole lub placówce środkami budżetowymi oraz pozyskanymi przez nią środkami z innych źródeł, a także gospodarowania mieniem.
Gminy i powiaty mają jednocześnie bardzo wąskie uprawnienia w zakresie nadzoru pedagogicznego, który aktualnie sprawowany jest przez kuratorów oświaty. Organ prowadzący szkołę lub placówkę, zgodnie z prawem oświatowym, może jedynie występować w sprawach dydaktyczno-wychowawczych i opiekuńczych z wnioskami do dyrektora szkoły lub placówki i organu sprawującego nadzór pedagogiczny.
Kompetencje samorządów terytorialnych, jako lokalnych liderów polityki oświatowej, skupiają się więc przede wszystkim po stronie nakładowej. Formalnie samorządy nie mają żadnych narzędzi kontroli jakości i wyników uzyskiwanych przez szkoły, ale w praktyce mogą to robić poprzez (nagradzające lub karcące) decyzje finansowe.
Ważne jest również to, że decyzje o skali wydatków oświatowych i ich podziale, zawarte w uchwale budżetowej, opiniowane są przez regionalne izby obrachunkowe i muszą być podejmowane w zgodzie z zasadami gospodarowania środkami publicznymi. Szczególnie istotna jest w tym zakresie zasada jawności i wiążące się z nią obowiązki sprawozdawcze.
W 2016 roku wzmocniono również rolę kuratorów oświaty w kształtowaniu sieci przedszkoli i szkół, w tym przywrócono obowiązek uzyskiwania pozytywnej opinii organu nadzoru pedagogicznego na temat planu sieci szkół publicznych, a także w przypadku likwidacji szkoły lub placówki prowadzonej przez jednostkę samorządu terytorialnego.
Od 2017 roku kurator oświaty opiniuje też arkusze organizacyjne publicznych szkół i placówek w zakresie ich zgodności z przepisami.
Powiązane akty prawne:
Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3
Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty
Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. - Prawo oświatowe
Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych
Ustawa budżetowa na rok 2024 z dnia 18 stycznia 2024 r.
Opłaty w placówkach publicznych
Opieka nad dziećmi w wieku do lat 3
Rodzice są zobowiązani do ponoszenia opłat za pobyt oraz wyżywienie dzieci w żłobku, klubie dziecięcym oraz u dziennego opiekuna.
Wysokość opłaty za pobyt dziecka w żłobku lub klubie dziecięcym utworzonym przez jednostki samorządu terytorialnego albo u dziennego opiekuna zatrudnionego przez te jednostki oraz maksymalną wysokość opłaty za wyżywienie ustala rada gminy, rada powiatu lub sejmik województwa w drodze uchwały.
W ten sam sposób i przez te same podmioty mogą być ustalone warunki częściowego lub całkowitego zwolnienia od ponoszenia opłat.
Jednostka samorządu terytorialnego, tworząc żłobek lub klub dziecięcy, ustala statut żłobka lub klubu dziecięcego, określając w szczególności zasady ustalania opłat za pobyt i wyżywienie w przypadku nieobecności dziecka w żłobku lub klubie dziecięcym.
W szczególnie uzasadnionych przypadkach wymiar opieki w żłobku lub klubie dziecięcym może być, na wniosek rodzica dziecka, wydłużony ponad standardowe 10 godzin, za dodatkową opłatą.
System oświaty (przedszkola i szkoły)
Przedszkola
Rodzice dzieci w wieku poniżej 6 lat pozostających w przedszkolu dłużej niż 5 godzin dziennie zwykle płacą za dłuższy czas pobytu i dodatkowe zajęcia.
Zasady i wysokość tych opłat ustala rada gminy, przy czym od 1 września 2024 roku wysokość opłat nie może być wyższa niż 1,44 zł (0,33 EUR) za godzinę zajęć. W 2019 roku doprecyzowano, że należy przez to rozumieć każdą rozpoczętą godzinę faktycznego pobytu dziecka w przedszkolu, oddziale przedszkolnym w szkole podstawowej oraz innej formie wychowania przedszkolnego.
Rada gminy może określić warunki częściowego lub całkowitego zwolnienia z tych opłat.
Rodzice płacą również za posiłki.
Zgodnie z ustawą o finansowaniu zadań oświatowych, przedszkola, szkoły podstawowe z oddziałami przedszkolnymi i inne formy wychowania przedszkolnego finansowane ze środków publicznych nie mogą pobierać innych niż wyżej wskazane opłat.
Szkoły
Szkoły publiczne są bezpłatne.
Powołana w szkole lub placówce rada rodziców może gromadzić fundusze z dobrowolnych składek rodziców oraz innych źródeł. Fundusze rady rodziców mogą być również wydatkowane na statutową działalność szkoły. Zasady wydatkowania tych środków określa regulamin uchwalony przez radę rodziców.
Odpłatne jest korzystanie z posiłków w stołówce szkolnej. Zasady korzystania ze stołówki, w tym wysokość opłat, ustala dyrektor szkoły w porozumieniu z organem prowadzącym szkołę. Do opłat wnoszonych za korzystanie przez uczniów z posiłku w stołówce szkolnej nie wlicza się wynagrodzeń pracowników i składek naliczanych od tych wynagrodzeń oraz kosztów utrzymania stołówki. Organ prowadzący szkołę może zwolnić rodziców albo pełnoletniego ucznia z całości lub części opłat w przypadku szczególnie trudnej sytuacji materialnej rodziny i w szczególnie uzasadnionych przypadkach losowych.
Od 2015 roku publiczne szkoły nie mogą pobierać opłat z tytułu udostępniania rodzicom informacji w zakresie nauczania, wychowania oraz opieki dotyczących ich dzieci.
Korzystanie z internatu jest odpłatne. Warunki korzystania z internatu, w tym wysokość opłat za zakwaterowanie i wyżywienie, a także termin i sposób ich wnoszenia ustala dyrektor szkoły w porozumieniu z organem prowadzącym szkołę. Analogicznie jak w przypadku korzystania ze stołówki, organ prowadzący może zwolnić z całości lub z części opłat za zakwaterowanie w internacie.
Powiązane akty prawne:
Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3
Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. - Prawo oświatowe
Ustawa z dnia 27 października 2017 r. o finansowaniu zadań oświatowych
Wsparcie finansowe rodzin
Najważniejsze formy wsparcia rodzin z dziećmi w Polsce
| Rodzaj wsparcia | Forma wsparcia |
|---|---|
| Świadczenia pieniężne | Zasiłek rodzinny |
| Dodatki do zasiłku rodzinnego (m.in. z tytułu rozpoczęcia roku szkolnego, wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej, podjęcia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania) | |
| Świadczenie wychowawcze | |
| Świadczenie „Dobry start” | |
| Ulgi, zniżki | Karta Dużej Rodziny |
| Ulga prorodzinna | |
| Świadczenia rzeczowe i usługi | Transport do przedszkola/szkoły |
| Podręczniki i materiały edukacyjne | |
| Obrót podręcznikami używanymi | |
| Możliwość korzystania z gabinetu profilaktyki zdrowotnej oraz profilaktyczna opieka zdrowotna i opieka stomatologiczna | |
| Internat w szkole | |
| Stołówka w szkole | |
| Program „Posiłek w szkole i w domu” | |
| „Program dla szkół” | |
| Organizacja wypoczynku dzieci i młodzieży |
Źródło: Opracowanie własne.
Świadczenia pieniężne
Zgodnie z ustawą o świadczeniach rodzinnych, rodziny z dziećmi mogą otrzymywać zasiłki rodzinne.
Zasiłek rodzinny ma na celu częściowe pokrycie wydatków ponoszonych na utrzymanie dziecka.
Kwota zasiłku zależy od wieku dziecka:
| Wiek dziecka | Wysokość zasiłku w zł | Wysokość zasiłku w EUR |
|---|---|---|
| dziecko w wieku do ukończenia 5 roku życia | 95 zł | 22,1 EUR |
| dziecko w wieku powyżej 5 roku życia do ukończenia 18 roku życia | 124 zł | 28,90 EUR |
| dziecko w wieku powyżej 18 roku życia do ukończenia 24 roku życia | 135 zł | 31,47 EUR |
Zasiłek i dodatki przysługują jeżeli dochód rodziny w przeliczeniu na osobę albo dochód osoby uczącej się nie przekracza kryterium dochodowego, które aktualnie wynosi 674 zł (157,1 EUR) miesięcznie.
Kwoty kryteriów dochodowych uprawniających do zasiłku rodzinnego, a także wysokość poszczególnych świadczeń rodzinnych podlegają weryfikacji co 3 lata, z uwzględnieniem wyników badań progu wsparcia dochodowego rodzin. Taka weryfikacja miała ostatni raz miejsce w 2018 roku.
Prawo do zasiłku przysługuje:
- rodzicom,
- jednemu z rodziców,
- opiekunowi prawnemu lub faktycznemu dziecka,
- osobie uczącej się.
Zasiłek przysługuje do momentu:
- ukończenia przez dziecko 18. roku życia lub nauki w szkole, jednak nie dłużej niż do ukończenia 21. roku życia,
- ukończenia przez dziecko 24. roku życia, jeżeli kontynuuje naukę w szkole lub uczelni i legitymuje się orzeczeniem o umiarkowanym lub o znacznym stopniu niepełnosprawności.
Do zasiłku rodzinnego przysługują dodatki, m.in.:
| Rodzaj dodatku | Wysokość dodatku w zł | Wysokość dodatku w EUR | |
|---|---|---|---|
| Z tytułu urodzenia dziecka (przysługuje jednorazowo) | 1000 zł | 233,10 EUR | |
|
z tytułu rozpoczęcia roku szkolnego (przysługuje raz w roku szkolnym) |
100 zł | 23,31 EUR | |
|
wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej (przysługuje na trzecie i następne dzieci) |
95 zł | 22,14 EUR | |
| podjęcia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania | w związku z zamieszkiwaniem poza stałym miejscem zamieszkania, w miejscowości, w której usytuowana jest placówka edukacyjna | 113 zł | 26,34 EUR |
| w przypadku dojazdów | 69 zł | 16,1 EUR | |
Od 2016 r. obowiązuje nowy sposób ustalania wysokości przysługujących zasiłków rodzinnych wraz z dodatkami w przypadku przekroczenia kryterium dochodowego uprawniającego do zasiłku rodzinnego (tzw. mechanizm złotówka za złotówkę). Mechanizm pozwala na stopniowe, a nie skokowe wycofywanie świadczeń po uzyskaniu dochodów przekraczających kryterium.
Od 2016 roku rodziny z dziećmi otrzymują świadczenie wychowawcze. Celem świadczenia wychowawczego jest częściowe pokrycie wydatków związanych z wychowywaniem dziecka, w tym z opieką nad nim i zaspokojeniem jego potrzeb życiowych.
Obecnie świadczenie wynosi 800 zł (186,5 EUR) miesięcznie na dziecko.
Świadczenie wychowawcze na każde dziecko przysługuje niezależnie od dochodów uzyskiwanych przez rodzinę.
Świadczenie wychowawcze przysługuje:
- matce albo ojcu, jeżeli dziecko wspólnie zamieszkuje i pozostaje na utrzymaniu matki albo ojca,
- opiekunowi faktycznemu dziecka, jeżeli dziecko wspólnie zamieszkuje i pozostaje na utrzymaniu opiekuna faktycznego,
- opiekunowi prawnemu dziecka,
- dyrektorowi domu pomocy społecznej.
Świadczenie wychowawcze przysługuje na dzieci do dnia ukończenia przez nie 18. roku życia.
Świadczenie wychowawcze nie przysługuje, jeżeli m.in.:
- dziecko pozostaje w związku małżeńskim;
- dziecko zostało umieszczone w instytucji zapewniającej całodobowe utrzymanie albo w pieczy zastępczej;
- pełnoletnie dziecko ma ustalone prawo do świadczenia wychowawczego na własne dziecko.
W 2018 roku ustanowiono rządowy program „Dobry start”, w ramach którego wypłacane jest jednorazowe świadczenie o wysokości 300 zł (69,93 EUR) w związku z rozpoczęciem roku szkolnego.
Świadczenie przysługuje niezależnie od dochodów uzyskiwanych przez rodzinę.
Świadczenie wypłacane jest na dzieci uczące się w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych do ukończenia przez dziecko 20. roku życia. W przypadku dziecka legitymującego się orzeczeniem o niepełnosprawności świadczenie przysługuje do ukończenia 24. roku życia i obejmuje ono również naukę w ośrodku rewalidacyjno-wychowawczym.
Świadczenie to nie przysługuje na dzieci z tytułu rozpoczęcia rocznego przygotowania przedszkolnego. Nie są też nim objęci studenci.
Ulgi i zniżki
Od 2014 roku wdrażany jest system zniżek i dodatkowych uprawnień dla rodzin wielodzietnych, tzw. Karta Dużej Rodziny.
Karta przysługuje niezależnie od dochodu. Karta przysługuje członkom rodziny, w której rodzice mają lub mieli na utrzymaniu łącznie przynajmniej troje dzieci bez względu na ich wiek. Karta jest wydawana bezpłatnie każdemu członkowi rodziny wielodzietnej. Kartę wydaje wójt gminy, burmistrz lub prezydent miasta.
Ważność karty:
- rodzice - mogą korzystać z karty dożywotnio,
- dzieci- mogą korzystać z karty do momentu ukończenia 18. roku życia lub do momentu ukończenia nauki, maksymalnie do osiągnięcia 25 lat,
- osoby posiadające orzeczenie o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności – otrzymują kartę na czas ważności orzeczenia o niepełnosprawności i nie dotyczą ich wskazane w poprzednim punkcie ograniczenia wiekowe.
W polskim systemie podatkowym przewidziana jest również tzw. ulga prorodzinna. Ulga przysługuje na:
- dzieci małoletnie,
- dzieci, bez względu na ich wiek, jeśli otrzymywały zasiłek (dodatek) pielęgnacyjny lub rentę socjalną,
- pełnoletnie dzieci do 25. roku życia, pod warunkiem, że dzieci te uczyły się lub studiowały i nie osiągały dochodów przekraczających ustalony limit.
Ulga przysługuje nie tylko rodzicom, ale również opiekunom prawnym oraz osobom pełniącym funkcje rodziny zastępczej.
W 2023 r. roku obowiązują następujące wysokości ulgi:
| Wysokość ulgi miesięcznie na dziecko w zł | Wysokość ulgi rocznie (łącznie dla wszystkich dzieci) w zł | Wysokość ulgi miesięcznie w EUR | Wysokość ulgi rocznie (łącznie dla wszystkich dzieci) w EUR | |
|---|---|---|---|---|
| na pierwsze dziecko | 92,67 zł | 1 112,04 zł | 21,6 EUR | 259,2 EUR |
| na drugie dziecko | 92,67 zł | 2224,08 zł | 21,6 EUR | 518,4 EUR |
| na trzecie dziecko | 166,67 zł | 4224,12 zł | 38,8 EUR | 984,6 EUR |
| na czwarte i każde kolejne dziecko | 225,00 zł | 6924,12 zł | 52,4 EUR | 1614,0 EUR |
W przypadku jednego zdrowego dziecka warunkiem zastosowania odliczenia jest jednak spełnienie kryterium dochodowego, którego wysokość zależy od stanu cywilnego i wynosi:
- 56 000 zł (13 053 EUR) – w przypadku osób niepozostających w związku małżeńskim i niebędących osobami samotnie wychowującymi dziecko,
- 112 000 zł (26 107 EUR) – w przypadku osób pozostających w związku małżeńskim lub będących osobami samotnie wychowującymi dziecko.
Jeżeli kwota przysługującego odliczenia jest wyższa niż kwota, która faktycznie może być odliczona od podatku, to podatnikowi przysługuje kwota stanowiąca różnicę. Innymi słowy podatnik będzie mógł się domagać zwrotu niewykorzystanej ulgi (o ile kwota niewykorzystanej ulgi nie przekracza łącznej kwoty zapłaconych przez podatnika składek na ubezpieczenia społeczne, które podlegają odliczeniu).
Uczniowie uprawnieni są też do ulgowych biletów komunikacyjnych oraz ulgowych biletów do kin, teatrów itp.
Świadczenia rzeczowe i usługi
Transport
Prawo oświatowe gwarantuje, że sieć placówek wychowania przedszkolnego i szkół podstawowych powinna być zorganizowana w sposób umożliwiający wszystkim dzieciom realizację prawa do korzystania z wychowania przedszkolnego, a także spełnianie obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego i obowiązku szkolnego.
Droga dziecka z domu do szkoły lub placówki nie może przekraczać:
- 3 km – w przypadku przedszkolaków oraz uczniów klas I-IV szkół podstawowych,
- 4 km – w przypadku uczniów klas V- VIII szkół podstawowych.
Jeżeli droga dziecka z domu do szkoły lub placówki, w której obwodzie dziecko mieszka, przekracza ww. odległości, obowiązkiem gminy jest zapewnienie bezpłatnego transportu i opieki w czasie przewozu lub zwrot kosztów przejazdu środkami komunikacji publicznej.
Do ukończenia przez dziecko 7 lat zwrot kosztów dotyczy również przejazdu opiekuna dziecka środkami komunikacji publicznej.
Podręczniki
Od 2014 roku uczniowie publicznych szkół podstawowych i szkół artystycznych realizujących kształcenie ogólne w zakresie szkoły podstawowej mają prawo do bezpłatnego dostępu do podręczników, materiałów edukacyjnych lub materiałów ćwiczeniowych, przeznaczonych do obowiązkowych zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego, określonych w ramowych planach nauczania ustalonych dla tych szkół. Są one nieodpłatnie wypożyczane uczniom lub zapewnia się do nich dostęp w postaci elektronicznej. Wyposażenie szkół w te podręczniki i materiały jest zadaniem zleconym z zakresu administracji rządowej, wykonywanym przez jednostki samorządu terytorialnego pro-wadzące te szkoły lub rejestrujące te szkoły. W związku z tym jednostki samorządu terytorialnego otrzymują dotację celową z budżetu państwa, udzielaną przez wojewodę.
Ponadto, ustawa o systemie oświaty zobowiązuje dyrektora do podejmowania działań organizacyjnych umożliwiających obrót używanymi podręcznikami na terenie szkoły. W tym duchu szkoły organizują często kiermasze książek używanych, które mają umożliwić pozyskanie podręczników po niższej, przystępniejszej cenie.
Ochrona zdrowia
W ramach zadań statutowych szkoły publiczne powinny zapewnić uczniom możliwość korzystania z gabinetu profilaktyki zdrowotnej, spełniającego wymagania ustawowe odnośnie warunków realizacji świadczeń gwarantowanych pielęgniarki lub higienistki szkolnej.
Uczniowie, z wyjątkiem uczniów szkół dla dorosłych, objęci są świadczeniami profilaktycznej opieki zdrowotnej.
W 2019 roku uchwalono ustawę o opiece zdrowotnej nad uczniami, której celem jest zwiększenie dostępności opieki, zwłaszcza stomatologicznej. Zgodnie z tą ustawą, opieka stomatologiczna jest sprawowana nad uczniami do ukończenia 19. roku życia. Obejmuje ona gwarantowane świadczenia ogólnostomatologiczne i profilaktyczne z zakresu leczenia stomatologicznego dla dzieci i młodzieży, z wyłączeniem świadczeń ortodoncji. Ustawa ma też poprawić koordynację działań oraz poprawa komunikacji pomiędzy osobami sprawującymi opiekę nad uczniami.
Opieka zdrowotna nad uczniami jest finansowana ze środków ujętych w planie finansowym Narodowego Funduszu Zdrowia. Zasady, sposób i warunki finansowania świadczeń opieki zdrowotnej nad uczniami określają przepisy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.
Zakwaterowanie
W celu zapewnienia prawidłowej realizacji zadań opiekuńczych, w szczególności wspierania prawidłowego rozwoju uczniów uczących się poza miejscem stałego zamieszkania, szkoła może zorganizować internat.
Korzystanie z tych usług jest odpłatne. Organ prowadzący szkołę może zwolnić z całości lub części opłat za zakwaterowanie w internacie w przypadku szczególnie trudnej sytuacji materialnej rodziny lub w szczególnie uzasadnionych przypadkach losowych.
Żywienie
W celu wspierania prawidłowego rozwoju uczniów szkoła może zorganizować stołówkę. Korzystanie ze stołówki jest odpłatne. Organ prowadzący szkołę może zwolnić rodziców albo ucznia z całości lub części opłat w przypadku szczególnie trudnej sytuacji materialnej rodziny bądź w szczególnie uzasadnionych przypadkach losowych.
Rada Ministrów realizuje też wieloletni program „Posiłek w szkole i w domu” na lata 2024-2028. Program jest finansowany ze środków budżetu państwa, przy obowiązkowym wkładzie własnym, organów prowadzących szkoły. Ogólna kwota środków z budżetu państwa przeznaczonych na ten program wynosi 2,75 mld zł (641 mln EUR).
Celem programu jest zapewnienie posiłku dzieciom, uczniom i młodzieży oraz objęcie pomocą osób dorosłych, zwłaszcza osób starszych, chorych lub niepełnosprawnych i samotnych. Pomoc oferowana jest w formie posiłku, świadczenia pieniężnego na zakup posiłku lub żywności albo świadczenia rzeczowego w postaci produktów żywnościowych. Program oferuje również wsparcie finansowe organom prowadzącym szkoły w organizacji stołówek oraz miejsc spożywania posiłków, co pozwoli na wzmocnienie opiekuńczej funkcji szkoły.
Polska włączyła się również w realizację programów zainicjowanych na szczeblu wspólnotowym polegających na dystrybucji w szkołach owoców, warzyw i produktów mlecznych. Od roku szkolnego 2017/2018 programy te zostały połączone w jeden „Program dla szkół”, który jest realizowany przez Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa.
Wypoczynek
Co roku, z budżetów wojewodów dofinansowywany jest również wypoczynek dzieci i młodzieży.
Pierwszeństwo w korzystaniu z wypoczynku finansowanego ze środków pozostających w dyspozycji wojewody mają dzieci:
- objęte pieczą zastępczą,
- pochodzące z rodzin żyjących w trudnych warunkach materialnych, w tym z rodzin wychowujących troje lub więcej dzieci i samotnie wychowywane,
- z zaburzeniami somatycznymi potwierdzonymi zaświadczeniem lekarskim,
- zamieszkujące w środowisku ekologicznie zagrożonym.
Nabór dzieci na wypoczynek odbywa się przy współpracy z powiatowymi centrami pomocy rodzinie, gminnymi ośrodkami pomocy społecznej oraz organizacjami pożytku publicznego działającymi lokalnie.
Powiązane akty prawne:
Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych
Ustawa z dnia 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci
Ustawa z dnia 5 grudnia 2014 r. o Karcie Dużej Rodziny
Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych
Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty
Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. - Prawo oświatowe
Ustawa z dnia 27 października 2017 r. o finansowaniu zadań oświatowych
Ustawa z dnia 12 kwietna 2019 r. o opiece zdrowotnej nad uczniami
Uchwała nr 149 Rady Ministrów z dnia 23 sierpnia 2023 r. w sprawie ustanowienia wieloletniego rządowego programu "Posiłek w szkole i w domu" na lata 2024-2028
Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o organizacji niektórych rynków rolnych
Wsparcie finansowe rodzin uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (SEN)
Rodziny uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (SEN) korzystają ze standardowych form wsparcia, opisanych we wcześniejszym podrozdziale, przy czym często obowiązują ich łagodniejsze kryteria dostępu lub zwiększone wsparcie. Ponadto, do rodzin tych kierowane są różnego rodzaju dodatkowe, tylko do nich adresowane świadczenia.
Rodziny z niepełnosprawnymi dziećmi objęte są również różnymi ogólnopolskimi programami i projektami finansowanymi ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych i funduszy europejskich.
Nie istnieje natomiast w Polsce system publicznego wsparcia finansowego dla rodzin uczniów szczególnie uzdolnionych.
Najważniejsze formy wsparcia rodzin uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w Polsce:
| Rodzaj wsparcia | Forma wsparcia |
|---|---|
| Świadczenia pieniężne | Zasiłek rodzinny – wyższe kryterium dochodowe i dłuższy czas korzystania |
| Dodatki do zasiłku rodzinnego (m.in. z tytułu kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego) | |
| Zasiłek pielęgnacyjny | |
| Świadczenie pielęgnacyjne, specjalny zasiłek opiekuńczy i zasiłek dla opiekunów | |
| Świadczenie „Dobry start” – dłuższy czas korzystania | |
| Ulgi, zniżki | Ulga rehabilitacyjna |
| Świadczenia rzeczowe i usługi | Transport do przedszkola/szkoły |
| Podręczniki szkolne i książki pomocnicze | |
| „Rządowy program pomocy uczniom niepełnosprawnym w formie dofinansowania zakupu podręczników, materiałów edukacyjnych i materiałów ćwiczeniowych w latach 2020–2022” (nowa edycja 2023-25) |
Źródło: Opracowanie własne.
Świadczenia pieniężne
Rodziny z dziećmi legitymującymi się orzeczeniem o niepełnosprawności lub orzeczeniem o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności mogą otrzymywać zasiłki rodzinne na ogólnych, opisanych wcześniej, zasadach, przy czym, począwszy od 2023 roku, nie dotyczy ich kryterium dochodowe. Zasiłek przysługuje do momentu ukończenia przez dziecko niepełnosprawne 24. roku życia, jeżeli kontynuuje naukę w szkole lub uczelni.
Rodziny te mogą ubiegać się o różne dodatki do zasiłku rodzinnego, w tym dodatek z tytułu kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego.
Dodatek przyznawany jest dziecku przed ukończeniem 16. roku życia, jeżeli legitymuje się orzeczeniem o niepełnosprawności, bądź powyżej 16. roku życia do ukończenia 24. roku życia, jeżeli legitymuje się orzeczeniem o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności.
| Wysokość dodatku | Wysokość dodatku (miesięcznie) w zł | Wysokość dodatku (miesięcznie) w EUR |
|---|---|---|
| na dziecko w wieku do 5. roku życia | 90 zł | 21,0 EUR |
| na dziecko w wieku 5-24 lata | 110 zł | 25,6 EUR |
Niepełnosprawne dzieci i osoby niepełnosprawne w wieku powyżej 16. roku życia, jeżeli legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, uprawnione są do otrzymywania zasiłku pielęgnacyjnego w wysokości 215,84 zł (50,3 EUR).
Istnieje również możliwość korzystania ze świadczenia pielęgnacyjnego.
Świadczenie przysługuje w związku z niepodejmowaniem lub rezygnacją z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w celu sprawowania opieki nad dzieckiem.
Świadczenie przysługuje na dziecko, które:
- legitymuje się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo
- legitymuje się orzeczeniem o niepełnosprawności, łącznie ze wskazaniami konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji.
W 2024 r. kwota świadczenia wynosi 2 988zł (698,8 EUR) miesięcznie. Od 2017 roku założona jest coroczna waloryzacja wysokości świadczenia pielęgnacyjnego, polegająca na wzroście wysokości tego świadczenia o procentowy wskaźnik, o jaki zwiększać się będzie minimalne wynagrodzenie za pracę.
Przyznanie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego nie jest uzależnione od spełnienia kryterium dochodowego, ale od momentu powstania niepełnosprawności i stopnia spokrewnienia osoby sprawującej opiekę nad niepełnosprawnym dzieckiem.
Ze świadczenia może skorzystać matka, ojciec, opiekun faktyczny, osoba będąca rodziną zastępczą spokrewnioną bądź inna osoba, obciążona obowiązkiem alimentacyjnym, z wyjątkiem osób o znacznym stopniu niepełnosprawności.
Rodziny z dziećmi legitymującymi się orzeczeniem o niepełnosprawności mogą otrzymywać świadczenie „Dobry start” przez dłuższy okres, tj. do momentu ukończenia przez dziecko niepełnosprawne 24. roku życia.
Ponadto dla osób pod 18 roku życia od początku 2024 roku istnieje możliwość uzyskania świadczenia wspierającego. Ta forma wsparcia jest kierowana bezpośrednio do osoby niepełnosprawnej. Celem świadczenia wpierającego jest udzielenie osobom niepełnosprawnym mającym potrzebę wsparcia pomocy służącej częściowemu pokryciu wydatków związanych z zaspokojeniem szczególnych potrzeb życiowych tych osób.
Ulgi i zniżki
Przepisy podatkowe w Polsce przewidują możliwość skorzystania przez osoby niepełnosprawne lub osoby posiadające na utrzymaniu osoby niepełnosprawne (pod warunkiem, że nie uzyskują dochodów wyższych niż określony limit) z tzw. ulgi rehabilitacyjnej.
Ulga obejmuje:
- wydatki ponoszone na cele rehabilitacyjne,
- wydatki związane z ułatwieniem wykonywania czynności życiowych (np. utrzymanie psa-przewodnika, koszty zakupu wydawnictw i materiałów szkoleniowych, adaptację i wyposażenie mieszkań oraz budynków mieszkalnych, stosownie do potrzeb wynikających z niepełnosprawności).
Część z tych wydatków jest limitowana.
Osoby niepełnosprawne mogą korzystać z różnych ulg, np. w przypadku usług telekomunikacyjnych i pocztowych czy przejazdów środkami transportu publicznego.
Świadczenia rzeczowe i usługi
Transport
Prawo oświatowe precyzuje, że gmina właściwa co do miejsca zamieszkania ucznia niepełnosprawnego, zapewnia bezpłatny transport i opiekę podczas przewozu. Obowiązkiem gminy jest w szczególności:
- zapewnienie niepełnosprawnym dzieciom pięcioletnim i sześcioletnim oraz starszym dzieciom objętym wychowaniem przedszkolnym bezpłatnego transportu i opieki podczas przewozu do najbliższego przedszkola, oddziału przedszkolnego, innej formy wychowania przedszkolnego lub ośrodka rewalidacyjno-wychowawczego;
- zapewnienie uczniom niepełnosprawnym objętym kształceniem specjalnym bezpłatnego transportu i opieki w czasie przewozu do najbliższej szkoły podstawowej, a uczniom z niepełnosprawnością ruchową, niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym – także do najbliższej szkoły ponadpodstawowej, nie dłużej jednak niż do ukończenia 21. roku życia;
- zapewnienie dzieciom i młodzieży z umysłowym niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim, które biorą udział w zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych, a także dzieciom i młodzieży z niepełnosprawnościami sprzężonymi, z których jedną z niepełnosprawności jest niepełnosprawność intelektualna, bezpłatnego transportu i opieki w czasie przewozu do ośrodka rewalidacyjno-wychowawczego, nie dłużej jednak niż do ukończenia odpowiednio 25. lub 24. roku życia.
Podręczniki
Podręczniki szkolne, materiały edukacyjne i materiały szkoleniowe oraz książki pomocnicze, dostosowane do potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych uczniów niepełnosprawnych, są dofinansowywane z budżetu państwa przez dotacje celowe przekazywane jednostkom samorządu terytorialnego, a także poprzez możliwość zlecenia opracowania i wydania, w tym dystrybucji podręczników, materiałów edukacyjnych, materiałów ćwiczeniowych lub książek pomocniczych, lub ich części, przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania.
Od 2020 roku jest realizowany „Rządowy program pomocy uczniom niepełnosprawnym w formie dofinansowania zakupu podręczników, materiałów edukacyjnych i materiałów ćwiczeniowych w latach 2023–2025” (program ma dwie edycje: 2020-22 oraz 2023-25). Program jest skierowany do uczniów niepełnosprawnych:
- słabowidzących;
- niesłyszących;
- słabosłyszących;
- z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, umiarkowanym lub znacznym;
- z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją;
- z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera;
- z niepełnosprawnościami sprzężonymi, w przypadku gdy jedną z niepełnosprawności jest niepełnosprawność wymieniona wyżej.
Pomoc ma na celu wyrównywanie szans edukacyjnych, podnoszenia jakości kształcenia uczniów niepełnosprawnych i wspieranie rozwoju edukacyjnego uczniów. W latach 2023–2025 pomoc w ramach programu otrzyma około 183 020 uczniów posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego
Pomoc przysługuje bez względu na dochód. Polega ona na zwrocie kosztów zakupu podręczników do kształcenia ogólnego, w tym podręczników do kształcenia specjalnego, a także podręczników do kształcenia w zawodach, a w przypadku części uczniów niepełnosprawnych – również materiałów edukacyjnych i ćwiczeniowych. Dofinansowanie jest przyznawane na podstawie przedstawionego dowodu zakupu (faktura imienna wystawiona na dziecko, rodzica lub opiekuna prawnego, paragon lub odpowiednie oświadczenie), przy czym zwrot nie może przekroczyć kwot uzależnionych od etapu kształcenia i wynoszących od 225 zł (52,4 EUR) do 445 zł (103,7 EUR).
Na realizację programu w latach 2023-2025 zaplanowano łącznie 69,7 mln zł (16,2 mln EUR) ze środków rezerwy celowej budżetu państwa.
Powiązane akty prawne:
Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych
Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych
Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. - Prawo oświatowe
Wsparcie finansowe uczniów
W celu zmniejszenia różnic w dostępie do edukacji, likwidowania barier dostępu do edukacji wynikających z trudnej sytuacji materialnej ucznia, a także wspierania edukacji uczniów zdolnych, ustawa o systemie oświaty przewiduje możliwość udzielania uczniom pomocy materialnej.
Pomoc materialna może mieć charakter socjalny lub motywacyjny, przy czym uczniowi może być jednocześnie przyznane świadczenie jednego i drugiego rodzaju.
Formy wsparcia finansowego uczniów w Polsce w 2024 roku
| Rodzaj wsparcia | Forma wsparcia |
|---|---|
| Świadczenia o charakterze socjalnym | Stypendia szkolne |
| Zasiłki szkolne | |
| Świadczenia o charakterze motywacyjnym | Stypendia za wyniki w nauce lub stypendia za osiągnięcia sportowe |
| Stypendia Prezesa Rady Ministrów | |
| Stypendium ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania | |
| Stypendium ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego |
Źródło: Opracowanie własne.
Zgodnie z ww. ustawą pomoc materialna przysługuje:
- do czasu ukończenia kształcenia, nie dłużej jednak niż do ukończenia 24. roku życia – uczniom szkół publicznych, niepublicznych i niepublicznych szkół artystycznych o uprawnieniach publicznych szkół artystycznych oraz słuchaczom publicznych kolegiów pracowników służb społecznych,
- do czasu ukończenia realizacji obowiązku nauki – wychowankom publicznych i niepublicznych ośrodków rewalidacyjno-wychowawczych.
Jednostki samorządu terytorialnego mogą tworzyć regionalne lub lokalne programy wyrównywania szans edukacyjnych dzieci i młodzieży oraz wspierania edukacji uzdolnionych dzieci i młodzieży. Stypendia o charakterze motywującym mogą być też przyznawane przez osoby fizyczne i osoby prawne inne niż jednostki samorządu terytorialnego, na warunkach i w trybie określonych w ustalonym przez siebie regulaminie. Duże znaczenie w tym zakresie odgrywają różnego rodzaju fundacje, które oferują programy stypendialne dla uczniów uzdolnionych.
Świadczenia o charakterze socjalnym
Udzielanie świadczeń pomocy materialnej o charakterze socjalnym stanowi zadanie własne gmin.
Na jego realizację gmina otrzymuje dofinansowanie z budżetu państwa w formie dotacji celowej, przy czym na wypłatę zasiłków szkolnych może przeznaczyć do 5% tych środków.
Rada gminy uchwala regulamin udzielania pomocy materialnej o charakterze socjalnym dla uczniów zamieszkałych na terenie gminy.
Stypendium szkolne
Stypendium szkolne może być przyznane uczniowi, który znajduje się w trudnej sytuacji materialnej wynikającej z niskich dochodów w rodzinie, w szczególności gdy w rodzinie tej występuje bezrobocie, niepełnosprawność, ciężka lub długotrwała choroba, wielodzietność, brak umiejętności wypełniania funkcji opiekuńczo-wychowawczych, alkoholizm lub narkomania, a także gdy rodzina jest niepełna.
Miesięczna wysokość dochodu na osobę w rodzinie ucznia, która uprawnia do ubiegania się o stypendium szkolne, nie może być większa niż kwota, o której mowa w art. 8 ust. 1 pkt. 2 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. Aktualnie kwota ta wynosi 600 zł (140 EUR) na osobę miesięcznie.
Miesięczna wysokość stypendium nie może być niższa niż 80% kwoty zasiłku rodzinnego, o którym mowa w art. 6 ust. 2 pkt. 2 ustawy o świadczeniach rodzinnych, i nie może przekraczać 200% tej kwoty. Aktualnie wysokość stypendium waha się więc od 99,20 zł (23,1 EUR) do 248 zł (57,8 EUR) miesięcznie.
| Wysokość stypendium szkolnego | Wysokość w zł | Wysokość w EUR |
|---|---|---|
| Minimalna | 99,2 zł | 23,1 EUR |
| Maksymalna | 248,0 zł | 57,8 EUR |
Stypendium szkolne jest świadczeniem okresowym, przyznawanym na okres minimum jednego miesiąca i nie dłuższy niż 10 miesięcy w danym roku szkolnym.
Stypendium można otrzymać w formie:
- całkowitego lub częściowego pokrycia kosztów udziału w zajęciach edukacyjnych, w tym wyrównawczych, wykraczających poza zajęcia realizowane w szkole w ramach planu nauczania, a także
- udziału w zajęciach edukacyjnych realizowanych poza szkołą (np. naukę języków, treningi sportowe, zajęcia taneczne, recytatorskie, kółka zainteresowań) oraz pomocy rzeczowej o charakterze edukacyjnym (np. zakup podręczników, przyborów szkolnych, plecaka, stroju na WF, pokrycie kosztów abonamentu internetowego czy wyjazdu na zieloną szkołę lub wycieczkę szkolną).
W przypadku uczniów szkół ponadpodstawowych lub słuchaczy kolegiów stypendium może być także przyznane w formie całkowitego lub częściowego pokrycia kosztów związanych z pobieraniem nauki poza miejscem zamieszkania.
Organ przyznający stypendium może określić warunki, w których stypendium wypłaca się w postaci świadczenia pieniężnego. Przyjmuje się jednak, że rozwiązanie takie stosowane jest tylko w sytuacji, w której udzielenie stypendium w innych formach nie jest możliwe lub jest niecelowe.
Zasiłek szkolny
Zasiłek szkolny może otrzymać uczeń znajdujący się przejściowo w trudnej sytuacji materialnej z powodu zdarzenia losowego.
Zasiłek szkolny może być przyznany w formie świadczenia pieniężnego na pokrycie wydatków związanych z procesem edukacyjnym lub w formie pomocy rzeczowej o charakterze edukacyjnym.
Świadczenie może być przyznane raz lub kilka razy do roku.
Świadczenie przysługuje niezależnie od otrzymywanego stypendium szkolnego i niezależnie od wysokości dochodów.
Wysokość tego zasiłku nie może przekroczyć pięciokrotności zasiłku rodzinnego, o którym mowa w art. 6 ust. 2 pkt. 2 ustawy o świadczeniach rodzinnych, tj. kwoty 620 zł (144,5 EUR).
Świadczenia o charakterze motywacyjnym
Przyznawanie stypendiów motywacyjnych jest zadaniem własnym organów prowadzących szkoły. Zadanie to jest finansowane z dochodów jednostek samorządu terytorialnego w przypadku placówek publicznych, a w przypadku szkół prowadzonych przez właściwych ministrów – z budżetu państwa z części, których dysponentami są ci ministrowie. W przypadku szkół publicznych prowadzonych przez podmioty inne niż jednostki samorządu terytorialnego oraz w przypadku szkół niepublicznych, środki na stypendia za wyniki w nauce lub za osiągnięcia sportowe przekazywane są w ramach dotacji przekazywanych tym podmiotom przez samorządy.
Stypendium Prezesa Rady Ministrów jest finansowane z budżetu państwa, a stypendium ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania oraz stypendium ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego są finansowane z tych części budżetu państwa, których dysponentami są odpowiedni ministrowie.
Stypendium za wyniki w nauce lub za osiągnięcia sportowe
Stypendium za wyniki w nauce może być przyznane uczniowi, który uzyskał wysoką średnią ocen oraz co najmniej dobrą ocenę z zachowania w semestrze poprzedzającym semestr, w którym przyznaje się to stypendium.
Wymaganą średnią ocen ustala komisja stypendialna, po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej i samorządu uczniowskiego.
Stypendium za osiągnięcia sportowe może być przyznane uczniowi, który uzyskał wysokie wyniki we współzawodnictwie sportowym na szczeblu co najmniej międzyszkolnym oraz co najmniej dobrą ocenę z zachowania w semestrze poprzedzającym semestr, w którym przyznaje się to stypendium.
Stypendia motywacyjne nie są przyznawane uczniom klas I-III szkoły podstawowej, a w przypadku stypendium za wyniki w nauce – także uczniom klasy IV szkoły podstawowej do ukończenia pierwszego okresu nauki.
Stypendium za wyniki w nauce lub za osiągnięcia sportowe przyznaje dyrektor szkoły, po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej, w ramach środków przyznanych przez organ prowadzący na ten cel w budżecie szkoły. Dyrektor ustala też wysokość stypendium, po zasięgnięciu opinii komisji stypendialnej i rady pedagogicznej oraz w porozumieniu z organem prowadzącym szkołę.
Wysokość stypendium motywacyjnego nie może przekroczyć dwukrotności kwoty zasiłku rodzinnego, o którym mowa w art. 6 ust. 2 pkt. 2 ustawy o świadczeniach rodzinnych, tj. 248 zł (57,8 EUR).
Stypendium za wyniki w nauce lub za osiągnięcia sportowe jest wypłacane raz w okresie (semestrze).
Stypendia Prezesa Rady Ministrów
Stypendium przyznaje się uczniom szkół kształcących w formie dziennej, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości.
Stypendium może zostać przyznane uczniowi, który otrzymał promocję z wyróżnieniem, uzyskując przy tym najwyższą w danej szkole średnią ocen.
Alternatywnie stypendystą może zostać uczeń o wybitnych, wyraźnie ukierunkowanych uzdolnieniach, poświadczonych ocenami celującymi w jakiejś dziedzinie wiedzy i mający co najmniej oceny dobre z pozostałych przedmiotów.
Stypendium Prezesa Rady Ministrów przyznaje Prezes Rady Ministrów jednemu uczniowi danej szkoły na okres od września do czerwca w danym roku szkolnym.
Od 2023 roku stypendium wynosi 500 zł (116,5 EUR) miesięcznie, a więc 5 000 zł (1165 EUR) w skali roku.
Stypendium ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania
Stypendium przyznawane jest uczniom szkół publicznych i niepublicznych dla młodzieży, publicznych i niepublicznych branżowych szkół II stopnia oraz szkół policealnych, uzyskującym wybitne osiągnięcia edukacyjne, w szczególności:
- laureatowi międzynarodowej olimpiady lub laureatowi i finaliście olimpiady przedmiotowej o zasięgu ogólnopolskim lub turnieju,
- laureatowi konkursu na pracę naukową organizowanego przez instytucję naukową lub stowarzyszenie naukowe,
- uczniowi szkoły ponadpodstawowej uzyskującemu najwyższe wyniki w nauce według indywidualnego programu lub toku nauki,
- uczniowi uczestniczącemu w zajęciach w uczelni przewidzianych tokiem studiów na podstawie postanowień regulaminu studiów dotyczących warunków uczestniczenia wybitnie uzdolnionych uczniów w zajęciach przewidzianych tokiem studiów,
- uczniowi, który uzyskał wysokie wyniki we współzawodnictwie sportowym na szczeblu krajowym bądź międzynarodowym.
Stypendium ministra właściwego ds. oświaty i wychowania ma formę jednorazowej nagrody pieniężnej.
Stypendium ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego
Stypendium przyznawane jest uczniom szkół artystycznych prowadzących kształcenie zawodowe.
Stypendium może być przyznane uczniowi, który uzyskał bardzo dobrą średnią ocen z przedmiotów artystyczno-zawodowych oraz uczniowi – laureatowi międzynarodowego lub krajowego konkursu artystycznego.
Stypendium ma charakter jednorazowej nagrody.
Powiązane akty prawne:
Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty
Ustawa z dnia 27 października 2017 r. o finansowaniu zadań oświatowych
Finansowanie placówek prywatnych
Opieka nad dziećmi w wieku do lat 3
Podmioty niepubliczne prowadzące żłobek lub klub dziecięcy, lub zatrudniające dziennych opiekunów mogą otrzymać dotację celową z budżetu gminy na każde dziecko objęte opieką w żłobku lub klubie dziecięcym, lub przez dziennego opiekuna.
Wysokość i zasady ustalania oraz rozliczania dotacji celowej określa rada gminy w drodze uchwały.
Wójt, burmistrz lub prezydent miasta może zlecić organizację opieki sprawowanej w formie żłobka lub klubu dziecięcego lub przez dziennych opiekunów tym podmiotom. Do wyłaniania podmiotów mających organizować opiekę nad dziećmi do lat 3 stosuje się odpowiednio przepisy ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.
Podobnie, wójt, burmistrz lub prezydent miasta wybiera dziennych opiekunów w drodze otwartego konkursu ofert, przeprowadzonego na zasadach określonych w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.
Jak wskazano wcześniej w opisie systemu finansowania opieki nad dziećmi do lat 3, podmioty niepubliczne prowadzące żłobek, klub dziecięcy lub zatrudniające dziennych opiekunów mogą również ubiegać się o dofinansowanie w postaci dotacji celowych z budżetu państwa.
Prowadzenie żłobka lub klubu dziecięcego jest działalnością regulowaną i wymaga uzyskania wpisu do rejestru żłobków i klubów dziecięcych prowadzonego przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta właściwego ze względu na miejsce prowadzenia żłobka lub klubu dziecięcego. Wójt, burmistrz lub prezydent miasta prowadzi również wykaz dziennych opiekunów. Podmiot zatrudniający dziennego opiekuna zobowiązany jest do zgłaszania dziennych opiekunów do wykazu dziennych opiekunów.
System oświaty (przedszkola i szkoły)
Publiczne szkoły prowadzone przez podmioty inne niż jednostki samorządu terytorialnego oraz niepubliczne szkoły są dofinansowywane z budżetów jednostek samorządu terytorialnego.
Od 2014 roku możliwość dysponowania środkami otrzymanymi w ramach takich dotacji jest coraz bardziej ograniczana. Zgodnie z aktualnie obowiązującą ustawą o finansowaniu zadań oświatowych, dotacje mogą być przeznaczone tylko na dofinansowanie realizacji zadań szkoły lub placówki w zakresie kształcenia, wychowania i opieki, w tym kształcenia specjalnego i profilaktyki społecznej. Można je wykorzystać wyłącznie na pokrycie wydatków bieżących szkoły lub placówki oraz sfinansowanie zakupu środków trwałych i wartości niematerialnych i prawnych, które spełniają wymagania określone w ustawie. Ustawa w szczególności wprowadza limity w odniesieniu do wynagrodzeń i wprowadza ograniczenia w stosunku do wydatków o charakterze majątkowym.
Organy jednostek samorządu terytorialnego mogą kontrolować prawidłowość wykorzystania dotacji przyznanych szkołom i placówkom z budżetów tych jednostek.
Szkoły i placówki niepubliczne zobowiązane są do uzyskania wpisu do ewidencji prowadzonej przez odpowiednią jednostkę samorządu terytorialnego lub przez specjalistyczną jednostkę nadzoru określoną przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego.
Szkoły niepubliczne o uprawnieniach szkoły publicznej mogą pobierać opłaty od rodziców. Uzyskują one jednak także dotację z budżetu samorządu terytorialnego w wysokości (w przeliczeniu na ucznia) równej kwocie, jaką samorząd dostaje z budżetu państwa w ramach części oświatowej subwencji ogólnej. Statut niepublicznej szkoły lub placówki powinien określać sposób uzyskiwania środków finansowych na działalność szkoły lub placówki.
Przedszkola
Przedszkola, oddziały przedszkolne w szkołach podstawowych i inne formy wychowania przedszkolnego, które są prowadzone przez podmioty niebędące jednostkami samorządu terytorialnego, mogą mieć status jednostek publicznych lub niepublicznych.
W związku z wprowadzaniem od 2015 roku przepisów, które nakładają na gminy obowiązek zapewnienia miejsca realizacji wychowania przedszkolnego każdemu dziecku, wprowadzono możliwość realizacji tego obowiązku w placówkach niepublicznych. Odbywa się to po przeprowadzeniu otwartego konkursu ofert ogłaszanego przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) zgodnie z przepisami o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Przeprowadzenie takiego konkursu jest obowiązkowe dla gmin, które nie zapewniają miejsca wszystkim dzieciom, którym mają obowiązek zapewnić możliwość korzystania z wychowania przedszkolnego. W takich sytuacjach placówki niepubliczne muszą spełnić dodatkowe warunki określone w ustawie, m.in. w zakresie czasu bezpłatnego nauczania, pobierania opłat czy stosowania zasad rekrutacji. Ponadto, czas bezpłatnej opieki nie może być krótszy, a wysokość opłat nie może być wyższa niż te ustalone przez radę gminy dla placówek przez nią prowadzonych.
Publiczne i niepubliczne placówki wychowania przedszkolnego, które są prowadzone przez podmioty niebędące jednostkami samorządu terytorialnego otrzymują dotację, której wysokość naliczana jest w oparciu o podstawową kwotę dotacji.
Podstawowa kwota dotacji to kwota wydatków bieżących zaplanowanych na rok budżetowy na prowadzenie przez gminę placówki wychowania przedszkolnego, pomniejszonych m.in. o opłaty rodziców za pobyt i za wyżywienie, kwotę części oświatowej subwencji ogólnej przekazaną na uczniów niepełnosprawnych czy o zaplanowane na rok budżetowy w budżecie gminy wydatki bieżące finansowane z udziałem środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej na prowadzenie tych placówek, podzielona przez liczbę uczniów.
W przypadku przedszkoli i innych form wychowania przedszkolnego dotacja jest uzależniona od podstawowej kwoty dotacji dla przedszkoli, a w przypadku oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych – od podstawowej kwoty dotacji dla szkół podstawowych, w których zorganizowano oddział przedszkolny.
W przypadku braku na terenie gminy przedszkola prowadzonego przez gminę, w którym zaplanowane wydatki bieżące finansowane z udziałem środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej nie przekraczają 50% jego zaplanowanych wydatków bieżących, kwotę dotacji określa się w wysokości równej podstawowej kwocie dotacji dla przedszkoli w najbliższej gminie prowadzącej przedszkole. Ustawa o finansowaniu zadań oświatowych precyzuje w jaki sposób określa się taką gminę. Jest to gmina:
- o odpowiednim typie (gmina wiejska, gmina miejsko-wiejska, gmina miejska, miasto na prawach powiatu do 150 tys. mieszkańców albo miasto na prawach powiatu powyżej 150 tys. mieszkańców),
- która prowadzi co najmniej jedno przedszkole, w którym zaplanowane wydatki bieżące finansowane z udziałem środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej nie przekraczają 50% jego zaplanowanych wydatków bieżących,
- która ma najbardziej zbliżony wskaźnik dochodów podatkowych na jednego mieszkańca w gminie.
Jeżeli nie ma gminy graniczącej z daną gminą spełniającej te warunki, sprawdzane są gminy w tym samym powiecie, następnie z innych powiatów tego samego województwa, a ostatecznie również z innych województw. Analogicznie określa się najbliższą gminę prowadzącą oddział przedszkolny w szkole podstawowej.
Wysokość dotacji zależy od:
- rodzaju placówki (przedszkole, oddział przedszkolny w szkole, inne formy wychowania przedszkolnego),
- statusu placówki (publiczna, niepubliczna),
- spełniania dodatkowych warunków (tylko w przypadku placówek niepublicznych wybranych na podstawie otwartego konkursu ofert),
- liczby uczniów.
Zróżnicowanie wysokości dotacji na ucznia w zależności od tych kryteriów przedstawia poniższa tabela:
| Minimalna wysokość dotacji na ucznia | ||
|---|---|---|
| Publiczne placówki prowadzone przez podmioty inne niż jednostki samorządu terytorialnego | Przedszkole | 100% podstawowej kwoty dotacji dla przedszkoli |
| Oddział przedszkolny w szkole podstawowej | 100% podstawowej kwoty dotacji dla szkół podstawowych, w których zorganizowano oddział przedszkolny | |
| Inne formy wychowania przedszkolnego | 50% podstawowej kwoty dotacji dla przedszkoli | |
| Niepubliczne placówki wybrane w otwartym konkursie ofert i spełniające dodatkowe warunki | Przedszkole | 100% podstawowej kwoty dotacji dla przedszkoli |
| Oddział przedszkolny w szkole podstawowej | 100% podstawowej kwoty dotacji dla szkół podstawowych, w których zorganizowano oddział przedszkolny | |
| Inne formy wychowania przedszkolnego | 50% podstawowej kwoty dotacji dla przedszkoli | |
| Pozostałe placówki niepubliczne | Przedszkole | 75% podstawowej kwoty dotacji dla przedszkoli |
| Oddział przedszkolny w szkole podstawowej | 75% podstawowej kwoty dotacji dla szkół podstawowych, w których zorganizowano oddział przedszkolny | |
| Inne formy wychowania przedszkolnego | 40% podstawowej kwoty dotacji dla przedszkoli | |
Ustawa o finansowaniu zadań oświatowych gwarantuje również, że dotacja na ucznia niepełnosprawnego wszystkich rodzajów placówek wychowania przedszkolnego, zarówno publicznych, jak i niepublicznych, przyznawana jest w wysokości nie niższej niż kwota przewidziana na niepełnosprawnego ucznia takiego rodzaju placówki w części oświatowej subwencji ogólnej otrzymywanej przez gminę. Analogiczne zasady dotyczą placówek, które prowadzą zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze oraz wczesnego wspomagania rozwoju dziecka.
Ponadto zapewniono, że w przypadku przedszkoli specjalnych, a także szkół podstawowych specjalnych, w której zorganizowano oddział przedszkolny, zarówno publicznych, jak i niepublicznych, kwota dotacji równa się kwocie przewidzianej na takiego niepełnosprawnego ucznia przedszkola lub oddziału w części oświatowej subwencji ogólnej dla gminy.
Szkoły
Szkoły podstawowe i ponadpodstawowe, które są prowadzone przez podmioty niebędące jednostkami samorządu terytorialnego, mogą mieć status jednostek publicznych lub niepublicznych. W niektórych z nich uczniowie mogą realizować obowiązek szkolny lub obowiązek nauki.
Szkoły te otrzymują dotacje z budżetu jednostki samorządu terytorialnego będącej dla tych szkół organem rejestrującym w wysokości uzależnionej od liczby uczniów oraz kwoty przewidzianej na ucznia takiej szkoły w części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostki samorządu terytorialnego.
W przypadku szkół publicznych w których realizowany jest obowiązek szkolny lub obowiązek nauki, dotacja jest zwielokrotniania przez tzw. wskaźnik zwiększający, odpowiednio zwiększający na ucznia kwotę przeznaczoną w części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostki samorządu terytorialnego, uwzględniając wszystkie wydatki ponoszone przez ten samorząd na szkoły danego typu (ponad kwotę naliczaną w części oświatowej subwencji ogólnej).
Wskaźnik zwiększający jest również aplikowany do wszystkich publicznych szkół specjalnych, które są prowadzone przez podmioty niebędące jednostkami samorządu terytorialnego, niezależnie od tego czy realizowany jest w nich obowiązek szkolny lub obowiązek nauki.
W przypadku szkół niepublicznych, w których nie jest realizowany obowiązek szkolny lub obowiązek nauki, dotacja przyznawana jest tylko na tych uczniów, którzy uczestniczyli w co najmniej 50% obowiązkowych zajęć edukacyjnych. Wymóg ten stosowany jest od 2013 roku.
Od 2018 roku wprowadzony został dodatkowy komponent dotacyjny skierowany do publicznych i niepublicznych liceów ogólnokształcących dla dorosłych, branżowych szkół II stopnia oraz szkół policealnych. Niezależnie od wyżej opisanych dotacji szkoły te mogą otrzymać dotację za efekt, tj. za każdego ucznia, który uzyskał odpowiednio świadectwo dojrzałości, certyfikat kwalifikacji zawodowej lub dyplom zawodowy. Dotacja na ucznia branżowej szkoły II stopnia jest przyznawana odrębnie za uzyskanie przez niego świadectwa dojrzałości lub certyfikatu kwalifikacji zawodowej.
W przypadku kwalifikacyjnych kursów zawodowych, szkoły ponadpodstawowe prowadzone przez podmioty inne niż jednostki samorządu terytorialnego, otrzymują dotację z budżetu powiatu:
- na każdego słuchacza kursu – w wysokości kwoty przewidzianej w części oświatowej subwencji ogólnej dla powiatu na takiego słuchacza,
- na każdego słuchacza kursu, który zdał egzamin zawodowy w zakresie danej kwalifikacji –w wysokości kwoty przewidzianej w części oświatowej subwencji ogólnej dla powiatu na takiego słuchacza, który zdał ten egzamin.
Od 2012 roku obie te dotacje były przyznawane tylko w przypadku, gdy słuchacz kursu zdał egzamin. Od 2019 roku zróżnicowano sytuację w zależności od tego, czy szkoła ponadpodstawowa prowadzona przez podmiot inny niż jednostka samorządu terytorialnego ma status szkoły publicznej czy niepublicznej. W przypadku szkół publicznych dotacje te przysługują niezależnie od siebie, a więc szkoła może otrzymać dotację za udział słuchacza w kursie niezależnie od tego, czy słuchacz ten zdał egzamin czy nie. W przypadku szkół niepublicznych warunkiem uzyskania obydwu dotacji jest zdanie egzaminu przez słuchacza.
Dodatkowa dotacja, na warunkach określonych w ustawie, kierowana jest również do szkół w których zorganizowano internat, a także innych placówek edukacyjnych, tj. młodzieżowe ośrodki wychowawcze.
Od 2014 roku szkoły niepubliczne mogą też na wniosek otrzymać dotację celową z budżetu jednostki samorządu terytorialnego obowiązanej do prowadzenia szkół odpowiedniego typu i rodzaju na sfinansowanie kosztu zakupu podręczników, materiałów edukacyjnych lub materiałów ćwiczeniowych, przeznaczonych do obowiązkowych zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego.
Uczniowie szkół niepublicznych mogą korzystać z pomocy materialnej o charakterze socjalnym i motywacyjnym do czasu ukończenia kształcenia, nie dłużej jednak niż do momentu ukończenia 24. roku życia. Szczegółowe zasady przyznawania pomocy opisano w poprzednim podrozdziale. Publiczne szkoły prowadzone przez podmioty inne niż jednostka samorządu terytorialnego, a także szkoły niepubliczne otrzymują środki na stypendia za wyniki w nauce lub za osiągnięcia sportowe w ramach dotacji, które opisano w niniejszym rozdziale.
Powiązane akty prawne:
Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3
Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. - Prawo oświatowe
Ustawa z dnia 27 października 2017 r. o finansowaniu zadań oświatowych