Najważniejsze cechy systemu edukacji

Polski system edukacji przeszedł od czasów transformacji ustrojowej (upadku systemu komunistycznego) w 1989 r. głębokie zmiany dotyczące zarówno podstawy programowej, jak też struktury, organizacji i zarządzania. W wyniku przemian wykształciły się jego charakterystyczne cechy:

• połączenie elementów centralizacji (za co poprzez regulacje prawne odpowiada Minister Edukacji i Nauki) i decentralizacji administrowania placówkami edukacyjnymi (za co odpowiadają jednostki samorządu terytorialnego);
• system zewnętrznych egzaminów przeprowadzanych na zakończenie każdego etapu edukacji. Udział w egzaminie jest obowiązkowy dla uczniów kończących naukę w szkole podstawowej, natomiast nie jest obowiązkowy dla uczniów w szkołach średnich. Jednak absolwenci tych szkół muszą zdać zewnętrzny egzamin maturalny, by kontynuować naukę na poziomie szkolnictwa wyższego. Wyniki obu egzaminów mają decydujący wpływ na dalszą ścieżkę edukacyjną ucznia;
• specyficzna pozycja zawodowa nauczyciela, regulowana przez osobną ustawę (Kartę Nauczyciela), określającą zasady zatrudniania, wynagradzania, zwalniania nauczycieli, ich obowiązki oraz ścieżkę awansu zawodowego;
• dominacja szkolnictwa publicznego nad prywatnym. W edukacji szkolnej liczba publicznych placówek edukacyjnych i uczniów uczęszczających do nich znacząco przeważa nad liczbą szkół niepublicznych i ich uczniów. W szkolnictwie wyższym również zdecydowana większość studentów studiuje na uczelniach publicznych.

W latach 2017-2023 przeprowadzono reformę oświaty, wprowadzającą następującą strukturę szkolnictwa:

• 8-letnią szkołę podstawową;
• 4-letnie liceum ogólnokształcące;
• 5-letnie technikum;
• 3-letnią branżową szkołę pierwszego stopnia;
• 2-letnią branżową szkołę drugiego stopnia;
• 3-letnią szkołę specjalną przysposabiającą do pracy;
• szkołę policealną.

Zmiany strukturalne wprowadzono są na podstawie Ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. „Prawo oświatowe” oraz na podstawie Ustawy „Przepisy wprowadzające Ustawę - Prawo oświatowe” z tego samego dnia.

Kształcenie obowiązkowe

Kształcenie obowiązkowe trwa w Polsce  9 lat i obejmuje ostatni rok edukacji przedszkolnej oraz 8-letnią szkołę podstawową.

W polskim systemie edukacji oddzielono obowiązek szkolny i obowiązek nauki:

• Obowiązek szkolny (tj. obowiązek uczęszczania do  8-letniej szkoły podstawowej) dotyczy dzieci i młodzieży w wieku 7-15 lat.
• Obowiązek nauki odnosi się do młodzieży w wieku 15-18 lat  i może być realizowany w formie szkolnej lub pozaszkolnej (np. poprzez przygotowanie zawodowe u pracodawcy).

Etapy kształcenia

Wczesna edukacja i opieka

Placówki dla dzieci w wieku 0-3 lata:

• żłobki
• kluby dziecięce.

Uczęszczanie do żłobka jest nieobowiązkowe. Żłobki nie są częścią systemu edukacji, lecz podlegają Ministerstwu Rodziny i Polityki Społecznej.

Placówki dla dzieci w wieku 3-6 lat:

• przedszkola,
• oddziały przedszkolne w szkołach podstawowych,
• zespoły wychowania przedszkolnego,
• punkty przedszkolne.

Edukacja przedszkolna jest nieobowiązkowa dla dzieci w wieku 3-5 lat a obowiązkowa dla 6-latków, których obowiązuje roczne przygotowanie przedszkolne. Każdy 3-, 4- i 5-latek ma jednak prawo do skorzystania z miejsca w przedszkolu w swojej gminie, jeśli jego rodzice decydują się na korzystanie z opieki przedszkolnej.  Dzieci 7-letnie rozpoczynają obowiązkową naukę w klasie pierwszej szkoły podstawowej.

Szkolnictwo podstawowe (ISCED 1+2)

8-letnia szkoła podstawowa dla uczniów w wieku od 7 do 15 lat to jednolita struktura obejmująca poziomy ISCED 1 i ISCED 2 (szkoła podstawowa + szkoła średnia I stopnia).

Nauka w 8-letniej szkole podstawowej obejmuje dwa etapy:

• klasy 1-3 (edukacja wczesnoszkolna),
• klasy 4-8 ( nauczanie w podziale na poszczególne przedmioty).

Na zakończenie klasy 8 szkoły podstawowej jest przeprowadzany ogólnokrajowy egzamin zewnętrzny.

Szkolnictwo średnie (ISCED 3)

Zdecydowana większość absolwentów dawnego gimnazjum i 8-klasowej szkoły podstawowej kontynuuje naukę w szkołach średnich II stopnia ogólnokształcących lub zawodowych, mimo że nie jest ona obowiązkowa (uczniowie podlegają jedynie obowiązkowi nauki).

Szkoły średnie (ponadpodstawowe) dla absolwentów 8-letniej szkoły podstawowej to:

• 4-letnie liceum ogólnokształcące
• 5-letnie technikum
• 3-letnia szkoła branżowa (I stopnia)
• 2- letnia szkoła branżowa (II stopnia) (działa od września 2020 r.).

Egzaminy

Uczniowie liceum ogólnokształcącego i technikum mogą po ukończeniu szkoły przystąpić do zewnętrznego egzaminu maturalnego. Umożliwia on uzyskanie świadectwa maturalnego, a jego posiadanie stanowi warunek wstępu na studia wyższe. Możliwość taką mają też uczniowie szkoły branżowej II stopnia.

Uczniowie szkoły branżowej I stopnia i technikum mogą w trakcie trwania nauki lub po jej ukończeniu przystąpić do egzaminów potwierdzających kwalifikacje w danym zawodzie (stara formuła) lub egzaminu zawodowego (nowa formuła)  i uzyskać dyplom potwierdzający kwalifikacje zawodowe lub dyplom zawodowy.

Szkolnictwo policealne

Ten etap kształcenia jest zaliczany w polskim systemie edukacji do szkolnictwa na poziomie średnim. Szkoły policealne są przeznaczone dla osób posiadających wykształcenie średnie ogólne, pozwalają na uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe/ dyplomu zawodowego po zdaniu egzaminu. Nauka w szkole policealnej trwa od 1 roku do 2,5 lat. Uczniowie szkół policealnych zdają takie same egzaminy zawodowe jak uczniowie zasadniczych szkół zawodowych oraz techników.

Szkolnictwo wyższe

Programy kształcenia są realizowane przez dwa typy uczelni:

• uczelnie akademickie
• uczelnie zawodowe.

Oba typy uczelni prowadzą studia pierwszego i drugiego stopnia oraz jednolite studia magisterskie, natomiast jedynie uczelnie akademickie prowadzą studia trzeciego stopnia (doktoranckie) i mają uprawnienia do nadawania tytułu doktora. Uczelnie zawodowe mogą również oferować kształcenie specjalistyczne, o charakterze praktycznym.

Studia mogą mieć dwie podstawowe formy organizacyjne: stacjonarną i niestacjonarną.

Czas trwania studiów pierwszego stopnia to:

• 3-4 lata w przypadku tytułu zawodowego licencjata
• 3,5 - 4 lata w przypadku tytułu zawodowego inżyniera.

Posiadanie tytułu licencjata lub inżyniera uprawnia do podjęcia studiów drugiego stopnia. Studia drugiego stopnia trwają od 1,5 roku do 2 lat w zależności od kierunku studiów.

Studia na wybranych kierunkach są prowadzone jako jednolite studia magisterskie, które trwają 4-6 lat.

Studia pierwszego i drugiego stopnia oraz jednolite magisterskie kończą się egzaminem dyplomowym, po zdaniu którego studenci otrzymują dyplom ukończenia studiów wyższych.

Posiadanie tytułu magistra uprawnia do wykonywania danego zawodu i umożliwia wstęp na studia doktoranckie prowadzone w uczelniach i placówkach naukowo-badawczych, trwające od 3 do 4 lat.

Edukacja dorosłych

Ten etap kształcenia obejmuje uzupełnienie przez dorosłych wykształcenia szkolnego na poziomie podstawowym i średnim, a także uzyskiwanie i uzupełnianie kwalifikacji i umiejętności dla celów zawodowych i osobistych.

Kształcenie odbywa się w dwóch formach (szkolnej i pozaszkolnej) w:

• placówkach kształcenia ustawicznego i praktycznego
• w ośrodkach dokształcania i doskonalenia zawodowego
• ramach studiów podyplomowych w szkołach wyższych.

Istnieje także odrębny system szkolenia osób bezrobotnych oraz niektórych kategorii osób poszukujących pracy.

Szczegółowe informacje można znaleźć w poszczególnych rozdziałach opisu National Education Systems (Poland) oraz na stronach internetowych:

Ministerstwa Edukacji Narodowej

Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego

Głównego Urzędu Statystycznego.

Diagram polskiego systemu edukacji

Otwórz diagram w nowym oknie