Skip to main content
European Commission logo

Eurydice

EACEA National Policies Platform:Eurydice
Zasady i podstawy prawne systemu edukacji

Poland

2.Organizacja systemu edukacji. Administracja edukacyjna

2.1Zasady i podstawy prawne systemu edukacji

Last update: 14 December 2023

Główne podstawy prawne systemu edukacji stanowi Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. W części dotyczącej podstawowych wolności i praw obywateli Konstytucja stanowi, że:

  • każdy ma prawo do nauki, nauka do 18 roku życia jest obowiązkowa,
  • nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna, ustawa może dopuścić odpłatne świadczenie niektórych usług edukacyjnych przez uczelnie publiczne,
  • rodzice mają wolność wyboru dla swoich dzieci szkół innych niż publiczne, obywatele i instytucje mają prawo zakładania szkół i uczelni,
  • władze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia - w tym celu tworzą i wspierają systemy indywidualnej pomocy finansowej i organizacyjnej dla uczniów i studentów,
  • zapewnia się autonomię uczelni na zasadach określonych w ustawie.

System edukacji dzieli się na system oświaty (tj. edukacji wszystkich szczebli poniżej szkolnictwa wyższego) oraz system szkolnictwa wyższego.

System oświaty  regulują następujące akty prawne:

System oświaty zapewnia w szczególności:

  • realizację prawa każdego obywatela do kształcenia się oraz prawa dzieci i młodzieży do wychowania i opieki, wspomaganie przez szkołę wychowawczej roli rodziny,
  • wspomaganie przez szkołę wychowawczej roli rodziny,
  • wychowanie rozumiane jako wspieranie dziecka w rozwoju ku pełnej dojrzałości w sferze fizycznej, emocjonalnej, intelektualnej, duchowej i społecznej, wzmacniane i uzupełniane przez działania z zakresu profilaktyki problemów dzieci i młodzieży,
  • możliwość zakładania i prowadzenia szkół i placówek przez różne podmioty,
  • dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów, a także możliwość korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej,
  • możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci i młodzież niepełnosprawną, niedostosowaną społecznie i zagrożoną niedostosowaniem społecznym, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami,
  • opiekę nad uczniami niepełnosprawnymi przez umożliwianie realizowania zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych,
  • opiekę nad uczniami szczególnie uzdolnionymi poprzez umożliwienie realizowania indywidualnych programów nauczania oraz ukończenia nauki w skróconym czasie,
  • upowszechnianie dostępu do szkół, których ukończenie umożliwia kształcenie w szkołach wyższych,
  • możliwość uzupełniania przez osoby dorosłe wykształcenia ogólnego, zdobywania lub zmiany kwalifikacji zawodowych i specjalistycznych,
  • zmniejszanie różnic w warunkach kształcenia, wychowania i opieki między regionami kraju, a zwłaszcza ośrodkami wielkomiejskimi i wiejskimi,
  • kształtowanie u uczniów postaw prospołecznych, w tym poprzez możliwość udziału w działaniach z zakresu wolontariatu, sprzyjających aktywnemu uczestnictwu uczniów w życiu społecznym,
  • upowszechnianie wśród dzieci i młodzieży wiedzy i umiejętności niezbędnych do aktywnego uczestnictwa w kulturze i sztuce narodowej i światowej,
  • utrzymywanie bezpiecznych i higienicznych warunków nauki,
  • upowszechnianie wiedzy o zasadach zrównoważonego rozwoju oraz kształtowanie postaw sprzyjających jego wdrażaniu w skali lokalnej, krajowej i globalnej,
  • upowszechnianie wśród dzieci i młodzieży wiedzy o zasadach racjonalnego odżywiania oraz przeciwdziałaniu marnowaniu żywności;
  • opiekę uczniom pozostającym w trudnej sytuacji materialnej i życiowej,
  • dostosowywanie kierunków i treści kształcenia do wymogów rynku pracy,
  • kształtowanie u uczniów postaw przedsiębiorczości sprzyjających aktywnemu uczestnictwu w życiu gospodarczym, w tym poprzez stosowanie w procesie kształcenia innowacyjnych rozwiązań programowych, organizacyjnych lub metodycznych,
  • przygotowanie uczniów do wyboru zawodu i kierunku kształcenia,
  • warunki do rozwoju zainteresowań i uzdolnień uczniów przez organizowanie zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych,
  • upowszechnianie wśród dzieci i młodzieży wiedzy o bezpieczeństwie oraz kształtowanie właściwych postaw wobec zagrożeń, w tym związanych z korzystaniem z technologii informacyjno-komunikacyjnych, i sytuacji nadzwyczajnych,
  • kształtowanie u uczniów umiejętności sprawnego posługiwania się technologiami informacyjno-komunikacyjnymi,
  • wspomaganie nauczania języka polskiego i w języku polskim wśród Polonii i Polaków zamieszkałych za granicą oraz dzieci pracowników migrujących.

Ustawa – Prawo oświatowe stanowi główne zasady:

  • podziału kompetencji w zarządzaniu szkołami i placówkami publicznymi na poziomie centralnym, regionalnym i lokalnym oraz uprawnienia dyrektorów szkół, nauczycieli, uczniów i rodziców,
  • zakładania i prowadzenia szkół niepublicznych szkół i placówek publicznych i niepublicznych,
  • realizacji obowiązku szkolnego i nauki,
  • rekrutacji do szkół i placówek publicznych,
  • organizacji kształcenia i wychowania w szkołach i placówkach publicznych,
  • sprawowania nadzoru pedagogicznego,
  • kształcenia dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi,
  • kształcenia ustawicznego dorosłych,
  • tworzenia placówek doskonalenia nauczycieli,

W ustawie o systemie oświaty pozostawiono dotychczas (przed 2017 r.) obowiązujące przepisy w sprawie:

  • oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów w szkołach publicznych i odpowiednio niepublicznych,
  • systemu egzaminów zewnętrznych (ósmoklasisty, maturalnego i zawodowego),
  • stosowania szkolnych programów nauczania i programów wychowania przedszkolnego, a także dopuszczania do użytku szkolnego podręczników oraz posługiwania się materiałami edukacyjnymi i materiałami ćwiczeniowymi,
  • udzielania uczniom pomocy materialnej.

Ustawa o finansowaniu zadań oświatowych zawiera przepisy określające system publicznego wsparcia finansowego dla szkół i placówek niepublicznych oraz zasady dotowania innych publicznych zadań oświatowych (podręczników) i refundowania wydatków na te cele między zainteresowanymi jednostkami samorządu terytorialnego.

System szkolnictwa wyższego w Polsce regulują następujące akty prawne:

Uczelnie, zgodnie z ustawą Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, realizują misję o szczególnym znaczeniu dla państwa i narodu: wnoszą kluczowy wkład w innowacyjność gospodarki, przyczyniają się do rozwoju kultury, współkształtują standardy moralne obowiązujące w życiu publicznym. Podstawowe zasady działania uczelni zostały określone w ustawie w następujący sposób:

  • Uczelnia jest autonomiczna na zasadach określonych w ustawie.
  • W swoich działaniach uczelnie kierują się zasadami wolności nauczania, wolności badań naukowych oraz wolności twórczości artystycznej.
  • Uczelnie, pełniąc misję odkrywania i przekazywania prawdy poprzez prowadzenie badań i kształcenie studentów, stanowią integralną część narodowego systemu edukacji i nauki.
  • Uczelnie współpracują z otoczeniem społeczno-gospodarczym, w szczególności w zakresie prowadzenia badań naukowych i prac rozwojowych na rzecz podmiotów gospodarczych, w wyodrębnionych formach działalności, a także przez udział przedstawicieli pracodawców w opracowywaniu programów kształcenia i w procesie dydaktycznym
  • Organy administracji rządowej i organy jednostek samorządu terytorialnego mogą podejmować decyzje dotyczące uczelni tylko w przypadkach przewidzianych w ustawach.

Uczelnia ma w szczególności prawo do:

  • prowadzenia działalności naukowej, świadczenia usług badawczych oraz transferu wiedzy i technologii do gospodarki;
  • współpracy z innymi jednostkami akademickimi i naukowymi, w tym zagranicznymi, w realizacji badań naukowych i prac rozwojowych, w tym poprzez zawiązywanie federacji;
  • wspierania badań naukowych prowadzonych przez młodych naukowców,
  • kształcenia i promowania kadr uczelni,
  • prowadzenia kształcenia na studiach pierwszego stopnia, studiach drugiego stopnia, jednolitych studiach magisterskich i kształcenie doktorantów zgodnie z przysługującymi jej uprawnieniami, w tym: 
    • ustalania warunków przyjęcia na studia, w tym liczby miejsc na kierunkach i formach studiów, z wyjątkiem studiów na kierunkach lekarskim i lekarsko-dentystycznym, w zakresie w jakim mają do nich zastosowanie przepisy,
    • ustalania planów studiów i programów kształcenia, uwzględniających efekty kształcenia zgodnie z Krajowymi Ramami Kwalifikacji dla Szkolnictwa Wyższego, dla obszarów kształcenia określonych w przepisach;
  • prowadzenia studiów podyplomowych, kształcenia specjalistycznego, kursów dokształcających i szkoleń;
  • wydawania dyplomów ukończenia studiów potwierdzających uzyskanie tytułu zawodowego oraz świadectw ukończenia studiów podyplomowych i kursów dokształcających.

Uprawnione organy uczelni mają prawo nadawania stopni naukowych doktora i doktora habilitowanego oraz występowania o nadanie tytułu naukowego profesora na zasadach określonych w ustawie.

Nie istnieje jedna ustawa, która kompleksowo regulowałaby cały system kształcenia i szkolenia dorosłych. Dotyczące tego zagadnienia przepisy znajdują się w ustawie o systemie oświaty oraz w ustawie prawo o szkolnictwie wyższym.

Oprócz tego prowadzenie działalności szkoleniowej dla osób bezrobotnych i poszukujących pracy reguluje ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Na podstawie tej ustawy prowadzony jest rejestr instytucji szkoleniowych. Wpis do niego jest wymagany od instytucji ubiegających się o zlecenia na szkolenie osób bezrobotnych i poszukujących pracy, finansowanych z takich środków publicznych. W II kwartale 2023 roku zarejestrowanych było 13 114 takich instytucji szkoleniowych.