Edukacja obowiązkowa

Do lat 90-tych ubiegłego wieku istniała tylko jedna forma edukacji obowiązkowej – obowiązek szkolny spełniany w 8-klasowej szkole podstawowej. W Konstytucji RP z 1997 r. wprowadzony został obowiązek nauki. W ramach reformy systemu edukacji wdrażanej od września 1999 r. obowiązek szkolny został przedłużony o jeden rok w ramach struktury wprowadzającej 6-letnią szkołę podstawową i 3-letnie gimnazjum. Od września 2004 r. wprowadzone zostało obowiązkowe roczne przygotowanie przedszkolne dzieci w wieku 6 lat. Od września 2011 r. obowiązek ten dotyczył dzieci w wieku 5 lat. Przejściowo obniżony również został wiek rozpoczynania obowiązku szkolnego. Od września 2014 obowiązek ten dotyczył pierwszej połowy rocznika 6-latków, a od września 2015 r. dotyczył całego rocznika 6-latków, jednak od grudnia 2015 r. ponownie podniesiono wiek szkolny do 7 lat.

Po uchwaleniu i wejściu w życie ustawy – Prawo oświatowe (od 1 września 2017 r.), obowiązek szkolny znów jest spełniany w 8-klasowej szkole podstawowej, natomiast obowiązek nauki jest zgodnie z tą ustawą spełniany m.in. poprzez uczęszczanie do publicznej lub niepublicznej szkoły ponadpodstawowej lub realizowanie przygotowania zawodowego u pracodawcy. Wdrożenie reformy ustroju szkolnego przebiega zgodnie z przepisami ustawy z dnia 14 grudnia 2017 r. – Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo oświatowe. Kształcenie w dotychczasowych gimnazjach zostało zakończone z dniem 31 sierpnia 2019 r.

Obecnie edukacja obowiązkowa jest podzielona na:

• obowiązkowe roczne przygotowanie przedszkolne,
• obowiązek szkolny, który rozpoczyna się z początkiem roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 7 lat, oraz trwa do ukończenia szkoły podstawowej, nie dłużej jednak niż do ukończenia 18 roku życia,
• obowiązek nauki dla absolwentów szkół podstawowych aż do ukończenia 18. roku życia, który może być spełniany przede wszystkim przez uczęszczanie do szkoły ponadpodstawowej lub przez realizowanie przygotowania zawodowego u pracodawcy.

Ponadto wymienione formy edukacji obowiązkowej mogą być spełniane również przez uczęszczanie do przedszkola lub szkoły za granicą oraz przy przedstawicielstwie dyplomatycznym innego państwa w Polsce. Uczeń, który ukończył szkołę ponadpodstawową przed ukończeniem 18 roku życia, może również spełniać obowiązek nauki przez uczęszczanie na zajęcia w uczelni.

Struktura systemu oświaty

Zgodnie z ustawą z 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe, w skład systemu oświaty wchodzą m.in.

• przedszkola, inne formy wychowania przedszkolnego (punkty przedszkolne, zespoły wychowania przedszkolnego — potocznie nazywane „małymi przedszkolami”),
• szkoły podstawowe,
• szkoły ponadpodstawowe (w nowym ustroju szkolnym – dawniej: szkoły ponadgimnazjalne),
• szkoły artystyczne.

Nie należą do niego uczelnie, które stanowią odrębny system szkolnictwa wyższego. Instytucją zbliżoną do uczelni, którą jednak zalicza się do szeroko pojętego systemu oświaty, są kolegia pracowników służb społecznych (obecnie zaledwie 4 jednostki w kraju); w istocie są to jednostki organizacyjne o statusie zbliżonym do szkół policealnych.

Diagram ilustrujący strukturę szkolnictwa w Polsce dostępny jest we Wprowadzeniu.

Poza wyżej wymienionymi szkołami elementami systemu oświaty są także:

• placówki oświatowo-wychowawcze, umożliwiające rozwijanie zainteresowań i uzdolnień oraz korzystanie z różnych form wypoczynku i organizacji czasu wolnego (m.in. młodzieżowe domy kultury, międzyszkolne ośrodki sportowe)
• placówki kształcenia ustawicznego oraz centra kształcenia zawodowego, umożliwiające uzyskanie i uzupełnienie wiedzy, umiejętności i kwalifikacji zawodowych,
• placówki artystyczne - ogniska artystyczne umożliwiające rozwijanie zainteresowań i uzdolnień artystycznych,
• poradnie psychologiczno-pedagogiczne, w tym poradnie specjalistyczne udzielające dzieciom, młodzieży, rodzicom i nauczycielom pomocy psychologiczno-pedagogicznej, a także pomocy uczniom w wyborze kierunku kształcenia i zawodu,
• młodzieżowe ośrodki wychowawcze, młodzieżowe ośrodki socjoterapii, specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze oraz specjalne ośrodki wychowawcze dla dzieci i młodzieży wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania, a także ośrodki umożliwiające dzieciom i młodzieży upośledzonym umysłowo stopniu głębokim oraz dzieciom i młodzieży z upośledzeniem umysłowym z niepełnosprawnościami sprzężonymi realizację obowiązkowej edukacji,
• placówki zapewniające opiekę i wychowanie uczniom w okresie pobierania nauki poza miejscem stałego zamieszkania (bursy, domy wczasów dziecięcych),
• placówki doskonalenia nauczycieli,
• biblioteki pedagogiczne.

Wychowanie przedszkolne przeznaczone jest dla dzieci w wieku od 3 lat. Od roku 2004/05 dzieci, które ukończyły 6. rok życia, obowiązkowo uczęszczały do przedszkoli lub oddziałów przedszkolnych organizowanych w szkołach podstawowych, gdyż ustawa wprowadziła obowiązkowe roczne przygotowanie przedszkolne. Od września 2011 r. obowiązek ten dotyczył 5-latków; od 2015 r. ponownie obejmuje dzieci 6-letnie.

 8-letnia szkoła podstawowa podzielona jest na dwa etapy: pierwszy etap odpowiada klasom od I do III i oferuje zintegrowaną edukację wczesnoszkolną, natomiast drugi etap to klasy od IV do VIII. Począwszy od roku szkolnego 2018/2019, uczniowie klas VIII szkoły podstawowej przystępują do powszechnego, zewnętrznego egzaminu ósmoklasisty. Następnie mogą kontynuować naukę w następujących szkołach ponadpodstawowych:

• 4-letnim liceum ogólnokształcącym (przygotowuje do egzaminu maturalnego)
• 5-letnim technikum (przygotowuje do egzaminu maturalnego i egzaminu zawodowego)
• 3-letnia branżowej szkole I stopnia (przygotowuje do egzaminu zawodowego)
• 2-letnia branżowej szkole II stopnia (pozwala kontynuować kształcenie po 3-letniej branżowej szkole I stopnia, umożliwia przystąpienie do egzaminu maturalnego i egzaminu zawodowego),
• 3-letnia szkoła specjalna przysposabiająca do pracy (przyuczająca do wykonywania określonego zawodu)

Absolwenci szkół średnich mogą zdobyć zawód w maksymalnie 2,5-letniej szkole policealnej dla osób posiadających wykształcenie średnie lub wykształcenie średnie branżowe (po zdaniu na koniec egzaminu zawodowego).

W obecnie wdrażanym ustroju szkolnym istnieją trzy egzaminy zewnętrzne: egzamin ósmoklasisty, egzamin maturalny i egzamin zawodowy. Pierwszy z nich podsumowuje osiągnięcia ucznia w szkole podstawowej, pośrednio determinując dalszą ścieżkę edukacji (uczniowie z lepszymi wynikami mają większy wybór szkół w postępowaniach rekrutacyjnych), natomiast egzamin maturalny zastąpił obowiązujące przed 2005 r. egzaminy wstępne na uczelnie. Więcej informacji w języku polskim o systemie egzaminów zewnętrznych dostępnych jest na stronie Centralnej Komisji Egzaminacyjnej. 

Edukacja domowa

Ustawa Prawo Oświatowe z 14 grudnia 2016 r. (artykuł 37) stwierdza, że dziecko może realizować obowiązkowy rok przygotowania przedszkolnego, obowiązek szkolny i obowiązek nauki poza placówką, tzn. w domu, gdzie jest ono uczone przez rodziców. Spełnianie obowiązku szkolnego/nauki w warunkach domowych jest możliwe po wydaniu zezwolenia przez dyrektora odpowiedniej placówki (przedszkola, szkoły podstawowej lub ponadpodstawowej). Zezwolenie wydaje się na prośbę rodziców.

Do wniosku rodziców należy załączyć:

• oświadczenie rodziców o zapewnieniu dziecku warunków umożliwiających realizację podstawy programowej obowiązującej na danym etapie edukacyjnym
• zobowiązanie rodziców do przystępowania przez dziecko do rocznych egzaminów klasyfikacyjnych w każdym roku szkolnym — egzaminy te są przeprowadzane przez szkołę, której dyrektor zezwolił na spełnianie obowiązku szkolnego/nauki poza szkołą. Nie określa się kwalifikacji rodziców czy też innych osób zaangażowanych w edukację domową dziecka.

Uczeń spełniający obowiązek szkolny lub obowiązek nauki poza szkołą uzyskuje roczne oceny kwalifikacyjne na podstawie wyników rocznych egzaminów klasyfikacyjnych z odpowiedniej części podstawy programowej uzgodnionej z dyrektorem szkoły na dany rok szkolny. Uczniom nie wystawia się oceny z zachowania. Uczeń spełniający obowiązek szkolny/nauki poza szkołą, a także jego rodzic mogą korzystać ze wsparcia szkoły poprzez prawo do uczestnictwa w zajęciach pozalekcyjnych, zajęciach rozwijających uzdolnienia i zainteresowania uczniów, zajęciach rewalidacyjnych oraz poradnictwa zawodowego. Mają także dostęp do podręczników, materiałów edukacyjnych i ćwiczeniowych, a także pomocy dydaktycznych dostępnych w szkole (w porozumieniu z jej dyrektorem), oraz udziału w konsultacjach umożliwiających przygotowanie do rocznych egzaminów klasyfikacyjnych. Spełnienie obowiązku szkolnego/nauki poza szkołą może się zakończyć na wniosek rodziców, jeśli uczeń z przyczyn nieusprawiedliwionych nie przystąpił do rocznych egzaminów klasyfikacyjnych lub ich nie zdał, lub w razie wydania zezwolenia z naruszeniem prawa.

Struktura systemu szkolnictwa wyższego

Ze względu na formy i poziom kształcenie w systemie szkolnictwa wyższego jest podzielone na:

• kształcenie specjalistyczne – prowadzone przez publiczne i niepubliczne uczelnie zawodowe, trwające nie krócej niż trzy semestry. Program kształcenia specjalistycznego określa efekty uczenia się z uwzględnieniem uniwersalnych charakterystyk pierwszego stopnia określonych w Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji. Program przewiduje zajęcia kształtujące umiejętności praktyczne.
• studia pierwszego stopnia – studia licencjackie lub inżynierskie, na które przyjmowani są kandydaci posiadający świadectwo dojrzałości, umożliwiające uzyskanie wiedzy i umiejętności w określonym zakresie kształcenia, przygotowujące do pracy w określonym zawodzie, kończące się uzyskaniem tytułu licencjata albo inżyniera;
• studia drugiego stopnia – studia magisterskie, na które przyjmowani są kandydaci posiadający stopień licencjata lub inżyniera, umożliwiające uzyskanie specjalistycznej wiedzy w określonym zakresie kształcenia, jak również przygotowujące do twórczej pracy w określonym zawodzie, kończące się uzyskaniem tytułu magistra albo tytułu równorzędnego; ich ukończenie umożliwia ubieganie się o przyjęcie do szkół doktorskich;
• jednolite studia magisterskie – studia magisterskie, na które przyjmowani są kandydaci posiadający świadectwo dojrzałości, umożliwiające uzyskanie specjalistycznej wiedzy w określonym zakresie kształcenia, jak również przygotowujące do twórczej pracy zawodowej, kończące się uzyskaniem tytułu magistra albo tytułu równorzędnego; ich ukończenie umożliwia ubieganie się o przyjęcie do szkół doktorskich;
• kształcenie doktorantów, na które przyjmowani są kandydaci posiadający tytuł magistra albo tytuł równorzędny, umożliwiające uzyskanie zaawansowanej wiedzy w określonej dziedzinie lub dyscyplinie nauki, przygotowujące do samodzielnej działalności badawczej i twórczej oraz uzyskania stopnia naukowego doktora;
• studia podyplomowe – najczęściej odpłatne, przeznaczone dla osób legitymujących się dyplomem ukończenia studiów wyższych.

Uczelnie prowadzą studia wyższe, kończące się uzyskaniem tytułu zawodowego licencjata, inżyniera, magistra lub tytułu równorzędnego. Kształcenie specjalistyczne odbywa się na poziomie ISCED5, studia wyższe klasyfikowane są na poziomie ISCED 6-8.

Kolegia pracowników służb społecznych, które są klasyfikowane na poziomie ISCED 5, nie wchodzą w Polsce do systemu szkolnictwa wyższego (należą do systemu oświaty).

Uczelnie mogą być tworzone jako:

• publiczne, tj. przez państwo reprezentowane przez właściwy organ władzy lub administracji publicznej;
• niepubliczne, tworzone przez osobę fizyczną albo osobę prawną niebędącą państwową ani samorządową osobą prawną.

Uczelnia może być zorganizowana jako:

• uczelnia akademicka - prowadzi działalność naukową i posiada kategorię naukową A+, A albo B+ w co najmniej 1 dyscyplinie naukowej albo artystycznej;
• uczelnia zawodowa – prowadzi kształcenie uwzględniające potrzeby otoczenia społeczno-gospodarczego i nie jest uczelnią akademicką;

Istnieje kilka szczególnych typów uczelni, w których w pewnych obszarach nadzorowanie jej działalności podlega innemu ministrowi niż właściwy ds. szkolnictwa wyższego i nauki:

• uczelnia wojskowa – uczelnia publiczna nadzorowana przez ministra właściwego do spraw obrony narodowej;
• uczelnia służb państwowych – uczelnia publiczna nadzorowana przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych;
• uczelnia artystyczna – uczelnia publiczna nadzorowana przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego;
• uczelnia medyczna – uczelnia publiczna nadzorowana przez ministra właściwego do spraw zdrowia;
• uczelnia morska – uczelnia publiczna nadzorowana przez ministra właściwego do spraw gospodarki morskiej.

Uczelnie mogą przybierać nazwy:

• „akademia” - wyraz zastrzeżony dla nazwy uczelni akademickiej
• „akademia nauk stosowanych” – nazwa zastrzeżona dla uczelni, która spełnia łącznie następujące warunki: 
  • funkcjonuje co najmniej 10 lat;
  • liczba studentów kształcących się w uczelni wynosi co najmniej 250, z czego co najmniej 100 studentów kształci się na studiach stacjonarnych;
  • co najmniej 50% nauczycieli akademickich jest zatrudnionych w tej uczelni jako podstawowym miejscu pracy;
  • prowadzi studia pierwszego lub drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie na co najmniej 5 kierunkach;
• prowadzi kształcenie na co najmniej 1 kierunku studiów przygotowujących do wykonywania zawodów, o których mowa w art. 68 ust. 1 Prawa o Szkolnictwie Wyższym i Nauce (lekarz, lekarz dentysta, farmaceuta, pielęgniarka, położna, diagnosta laboratoryjny, fizjoterapeuta, ratownik medyczny, lekarz weterynarii, architekt, nauczyciel), lub kierunku studiów kończących się uzyskaniem tytułu zawodowego inżyniera lub magistra inżyniera;
• żaden kierunek studiów prowadzonych przez uczelnię nie został oceniony negatywnie w wyniku przeprowadzonej przez Polską Komisję Akredytacyjną(PKA), oceny jakości kształcenia.
• „uniwersytet” - wyraz zastrzeżony dla nazwy uczelni akademickiej posiadającej kategorię naukową A+, A albo B+ w co najmniej 6 dyscyplinach naukowych lub artystycznych, zwanych dalej „dyscyplinami”, zawierających się w co najmniej 3 dziedzinach nauki lub sztuki;
•  „politechnika” – wyraz zastrzeżony dla nazwy uczelni akademickiej posiadającej kategorię naukową A+, A albo B+ w co najmniej 2 dyscyplinach w zakresie nauk inżynieryjnych i technicznych;

Ze względu na tryb studiowania i organizację studiów wyższych dzielą się one na:

• studia stacjonarne –program studiów jest realizowany w postaci zajęć dydaktycznych wymagających bezpośredniego udziału nauczycieli akademickich i studentów w wymiarze określonym standardami kształcenia dla tej formy studiów;
• studia niestacjonarne –inna formę studiów niż studia stacjonarne, z zachowaniem standardów kształcenia określonych dla tej formy studiów.

Ze względu na formę studiów dzielą się one na studia o profilu:

• praktycznym, na którym ponad połowa punktów ECTS jest przypisana zajęciom kształtującym umiejętności praktyczne;
• ogólnoakademickim, na którym ponad połowa punktów ECTS jest przypisana zajęciom związanym z prowadzoną w uczelni działalnością naukową.

Dodatkowo, uczelnie mają możliwość realizacji usługi edukacyjnej polegającej na potwierdzeniu efektów uczenia się. Jest to formalny proces weryfikacji posiadanych efektów uczenia się zorganizowanego instytucjonalnie poza systemem studiów oraz uczenia się niezorganizowanego instytucjonalnie, realizowanego w sposób i metodami zwiększającymi zasób wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych.