Programy nauczania

Placówki przedszkolne oraz szkoły podstawowe i ponadpodstawowe (z wyjątkiem szkół i klas międzynarodowych) opracowują programy wychowania przedszkolnego lub szkolne programy nauczania zgodnie z podstawą programową, ustaloną w odpowiednim rozporządzeniu Ministra Edukacji i Nauki (do stycznia 2021 r. Ministra Edukacji Narodowej). Podstawy programowe obejmują różne treści o wymiarze międzynarodowym (zob. Podstawa programowa niżej).  

Przepisy dotyczące edukacji szkolnej (ustawa o systemie oświaty z 7 września 1991 r.  (z późn. zm.) i ustawa – Prawo oświatowe z 14 grudnia 2016 r. (z późn. zm.) umożliwiają tworzenie oddziałów / klas dwujęzycznych w szkołach publicznych i niepublicznych oraz zakładanie publicznych i niepublicznych szkół dwujęzycznych. Klasy i szkoły dwujęzyczne realizują programy nauczania oparte na tej samej podstawie programowej, która obowiązuje pozostałe klasy i szkoły. Natomiast prowadzą one dwujęzycznie, w języku polskim i nowożytnym języku obcym, co najmniej dwa zajęcia edukacyjne, z wyjątkiem zajęć z języka polskiego oraz historii i geografii Polski. Co najmniej jedne z dwóch zajęć prowadzonych w dwóch językach należy wybrać spośród zajęć obejmujących biologię, chemię, fizykę, geografię ogólną, historię powszechną lub matematykę. 

Przepisy umożliwiają też tworzenie oddziałów / klas międzynarodowych w szkołach publicznych i niepublicznych oraz zakładanie niepublicznych szkół międzynarodowych. W szkole lub klasie międzynarodowej kształcenie jest prowadzone zgodnie z programem nauczania określonym przez zagraniczną instytucję edukacyjną, a językiem nauczania może być język obcy. Wyjątek stanowi nauczanie języka polskiego oraz historii i geografii Polski dla uczniów będących obywatelami polskimi; takie zajęcia / przedmioty są realizowane zgodnie z polską podstawą programową i w języku polskim.

Nie istnieją krajowe programy, projekty czy inicjatywy promujące naukę języka obcego poza programami nauczania czy w ramach mobilności lub partnerstw międzynarodowych.

Podstawa programowa – Edukacja przedszkolna i szkolnictwo podstawowe

Treści nauczania oraz wiedzę i umiejętności, jakie należy uwzględnić w programie wychowania przedszkolnego i programie nauczania szkoły podstawowej, określa rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej (z późn. zm.). Poniżej przedstawiono najważniejsze elementy podstawy programowej dotyczące wymiaru międzynarodowego.

Edukacja przedszkolna

Podstawa programowa zakłada, że dziecko kończące przedszkole m.in. wymienia nazwę swojego kraju i jego stolicy, rozpoznaje symbole narodowe (godło, flaga, hymn) oraz wie, że, że Polska jest jednym z krajów Unii Europejskiej.

W roku szkolnym 2014/2015 wprowadzono obowiązkową naukę języka obcego w ramach podstawy programowej wychowania przedszkolnego dla dzieci 5-letnich, a w następnych latach naukę języka rozszerzono na kolejne grupy wiekowe. Od 1 września 2017 r. nauką języka obcego objęte są wszystkie dzieci korzystające z wychowania przedszkolnego.

Szkolnictwo podstawowe (8 klas)

Treści nauczania i działania edukacyjne związane z europejskim lub międzynarodowym wymiarem edukacji występują na obu etapach edukacji, tj. w klasach I-III i IV-VIII, w szkole podstawowej. Na obu etapach naucza się też języka obcego – jednego języka nowożytnego w klasach I-III i dwóch języków nowożytnych w klasach IV-VIII. Dodatkowo na obydwu etapach zainteresowani uczniowie mogą zapisać się na lekcje języka mniejszości narodowej lub etnicznej, z elementami kultury i literatury.  

Klasy I-III (edukacja wczesnoszkolna)

Na tym etapie prowadzi się zajęcia, które umożliwiają m.in. zaspokojenie potrzeby poznawania kultur innych narodów, w tym krajów Unii Europejskiej, a także zabaw i zwyczajów dzieci innych narodowości, z uwzględnieniem ich możliwości percepcji i rozumienia tych zagadnień. Uczeń kończący ten etap potrafi też wymienić przykłady powstałych w efekcie porozumień i umów grup społecznych, np. stowarzyszenia dużych grup społecznych, jak miasta i państwa czy Unia Europejska. Uczeń szanuje zwyczaje i tradycje różnych grup społecznych i narodów, przedstawia i porównuje zwyczaje ludzi, np. dotyczące świąt w różnych krajach.

Klasy IV-VIII

W ramach przedmiotu Język polski wprowadza się uczniów w tradycję kultury narodowej, europejskiej i światowej poprzez zapoznawanie ich z reprezentatywnymi pozycjami literatury z różnych okresów.

W ramach przedmiotu Historia, oprócz historii Polski, uczniowie poznają od klasy V m.in. historię Europy i świata od czasów starożytnych do współczesnych, a zajęcia z historii najnowszej obejmują też miejsce Polski w świecie, m.in. w NATO i Unii Europejskiej (UE).

Przedmiot Wiedza o społeczeństwie obejmuje działy tematyczne „Prawa człowieka”, „Wspólnoty narodowe/etniczne i ojczyzna” i „Sprawy międzynarodowe”.

W ramach działu „Prawa człowieka” uczniowie m.in. analizują sformułowania preambuły Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, wymieniają prawa dzieci, analizują przepisy Konwencji o prawach dziecka oraz przedstawiają cele działalności Funduszu Narodów Zjednoczonych na Rzecz Dzieci (UNICEF).

W ramach działu „Wspólnoty narodowe/etniczne i ojczyzna” uczniowie m.in. uzasadniają, że można pogodzić różne tożsamości społeczno-kulturowe (regionalną, narodową / etniczną, państwową / obywatelską, europejską); rozpoznają przejawy ksenofobii, w tym rasizmu, szowinizmu i antysemityzmu, oraz uzasadniają potrzebę przeciwstawiania się tym zjawiskom.

Treści działu „Sprawy międzynarodowe” obejmują m.in. cele i działania Unii Europejskiej (UE), Organizacji Narodów Zjednoczonych i Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO); korzyści związane z obecnością Polski w UE dla pracowników i osób podróżujących; wykorzystanie funduszy unijnych na poziomie lokalnym; oraz wybrane problemy społeczne współczesnego świata i możliwe działania służące poprawie warunków życia innych ludzi na świecie.

Podstawa programowa – Szkolnictwo średnie

Liceum ogólnokształcące i technikum

Treści nauczania oraz wiedzę i umiejętności, jakie należy uwzględnić w programie nauczania, określa rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 stycznia 2018 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego dla liceum ogólnokształcącego, technikum oraz branżowej szkoły II stopnia (z późn. zm.). W związku z reformą systemu oświaty przeprowadzaną od roku 2016/2017 oświaty (zob. rozdziały 4-6 i 14), od roku szkolnego 2022/2023 obowiązuje nieco inna podstawa programowa zależnie od roku szkolnego, w którym uczniowie rozpoczęli lub rozpoczynają kształcenie w liceum lub technikum:

• podstawa programowa (wprowadzona w 2018 r., zmieniona w latach 2020, 2021 i 2023) obowiązująca na lata szkolne 2022/2023 – 2025/2026: dla uczniów, którzy rozpoczęli kształcenie w klasie I liceum lub technikum przed 1 września 2022 r.;
• podstawa programowa (wprowadzona w 2018 r., zmieniona w latach 2020, 2021, 2022 i 2023) obowiązująca od roku szkolnego 2022/2023: dla uczniów, którzy rozpoczęli kształcenie w klasie I liceum lub technikum w dniu 1 września 2022 r. lub rozpoczną kształcenie w kolejnych latach. 

Poniżej przedstawiono najważniejsze elementy podstaw programowych dotyczące wymiaru międzynarodowego.

Treści nauczania w podstawie programowej wspólne dla wszystkich uczniów niezależnie od roku rozpoczęcia kształcenia w liceum lub technikum

Niezależnie od roku szkolnego, w którym uczniowie rozpoczęli lub rozpoczynają kształcenie, licea i technika realizują tę samą podstawę programową w zakresie dotyczącym przedmiotów Język polski, Język obcy, Język łaciński i kultura antyczna, Filozofia, Historia sztuki, Historia muzyki oraz Historia tańca (przedmiotu, który zostanie wprowadzony 1 września 2023 r.)

W ramach przedmiotu Język polski, nauczanego zarówno w zakresie podstawowym, jak i rozszerzonym, uczniowie poznają klasyczne i współczesne dzieła literackie autorów europejskich i światowych. Podstawa programowa obejmuje naukę dwóch nowożytnych języków obcych. Zarówno w liceum, jak i w technikum języka obcego naucza się w zakresie podstawowym i rozszerzonym. Przedmiot Język łaciński i kultura antyczna, wprowadzony 1 września 2020 r. i nauczany zarówno w zakresie podstawowym, jak i rozszerzonym, obejmuje nie tylko naukę języka, ale także min. historię oraz kulturę starożytnej Grecji i Rzymu.

Podstawa programowa dla przedmiotu Filozofia obejmuje starożytną filozofię śródziemnomorską jako jeden z kluczowych elementów kultury i tożsamości europejskiej. W ramach tego przedmiotu w zakresie rozszerzonym omawia się także m.in. dorobek wybitnych filozofów europejskich od czasów starożytności.

W ramach przedmiotów Historia sztuki i Historia muzyki oraz Historia tańca (przedmiotu wprowadzanego od 1 września 2023 r.), realizowanych wyłącznie w zakresie rozszerzonym, uczniowie poznają historię europejskiej i światowej sztuki, muzyki i tańca (style, szkoły i formy, twórcy i dzieła) od starożytności do XXI wieku. 

Szczegółowe treści nauczania w przedmiocie Historia, nauczanym w zakresie podstawowym i rozszerzonym, różnią się jedynie nieznacznie w podstawie programowej zależnie od roku rozpoczęcia nauki w I klasie. W obydwu przypadkach podstawa obejmuje m.in. historię starożytną świata; historię i kulturę Europy w okresie średniowiecza, renesansu i oświecenia; zagadnienia z historii nowożytnej (np. dwie wojny światowe i ich konsekwencje; przemiany gospodarcze, społeczne i cywilizacyjne oraz nowe prądy ideowe w XX wieku; narodziny i rozwój totalitaryzmów, dekolonizacja, integracje i nowe konflikty; świat na przełomie XX i XXI wieku) i miejsce Polski w świecie (np. przemiany kulturowe, polityczne, społeczne i gospodarcze w Polsce w drugiej dekadzie XXI wieku, ze szczególnym uwzględnieniem kryzysu demograficznego, kwestii zachowania tożsamości kulturowej, zmian zachodzących w UE, transformacji energetycznej i dyskusji nad zmianami klimatycznymi).

Od roku szkolnego 2023/2024 w ramach nowego przedmiotu Biznes i zarządzanie, nauczanego na poziomie rozszerzonym, uczniowie będą uczyć się m.in. tego, jak pozyskiwać i analizować dane i prognozy ekonomiczne dotyczące gospodarki Polski i UE oraz podejmować na ich podstawie przemyślane decyzje. Będą także omawiać takie zagadnienia jak swoboda działalności gospodarczej w UE i gospodarcze konsekwencje funkcjonowania wspólnego rynku UE, w tym integracji walutowej w strefie euro.

Treści nauczania w podstawie programowej dla uczniów, którzy rozpoczęli kształcenie w liceum lub technikum przed 1 września 2022 r.

Podstawa programowa obejmuje przedmiot Wiedza o społeczeństwie, nauczany zarówno w zakresie podstawowym, jak i rozszerzonym.

W zakresie podstawowym tego przedmiotu wyodrębniono m.in. dwa działy „Prawa człowieka i ich ochrona” oraz „Współczesne stosunki międzynarodowe”. W ramach działu „Prawa człowieka i ich ochrona” uczniowie omawiają m.in. znaczenie Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności w kontekście Europejskiego Trybunału Praw Człowieka; prawa mniejszości narodowych i etnicznych; oraz różnice w przestrzeganiu praw człowieka w państwie demokratycznym i niedemokratycznym.

W zakres tematyczny działu „Współczesne stosunki międzynarodowe” wchodzą m.in. takie zagadnienia jak podmioty i zasady prawa międzynarodowego; globalizacja, jej formy i skutki; konflikty etniczne w państwach członkowskich UE; współczesny terroryzm; akty prawa pierwotnego i najważniejsze instytucje UE, prawa obywatela UE; korzyści i koszty członkostwa Polski w UE; oraz organy i działalność Organizacji Narodów Zjednoczonych i Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO).

Przedmiot Wiedza o społeczeństwie w zakresie rozszerzonym obejmuje m.in. następujące działy, w ramach których uczniowie omawiają zagadnienia europejskie, globalne lub międzykulturowe na przykładzie wybranych krajów Europy i świata:

• „Różnorodność kulturowa”: m.in. deformacja w postrzeganiu innych kultur na podstawie literatury;
• „Struktura społeczna i problemy społeczne”: m.in. przyczyny i skutki konfliktu społecznego w wybranym państwie oraz specyfika problemów migracji do Europy i wewnątrz Europy;
• „Aspekty etniczne życia społecznego”, m.in.: wielowarstwowość tożsamości narodowej; modele polityki wobec imigrantów w państwach Europy; specyfika społeczno-kulturowa wybranych rdzennych grup autochtonicznych na różnych kontynentach oraz różne modele polityki wobec tych grup;
• „Rywalizacja o władzę”: m.in. systemy partyjne oraz funkcje wyborów w państwach demokratycznych i niedemokratycznych.

„Modele sprawowania władzy” na przykładzie krajów Europy, Ameryki Północnej i Azji: m.in.: ustroje terytorialno-prawne; systemy polityczne; mechanizmy wyłaniania rządu;  kompetencje i znaczenie organów władzy regionalnej;

• „Prawa człowieka i ich ochrona międzynarodowa”, m.in. systemy ochrony praw człowieka Organizacji Narodów Zjednoczonych, UE (Karta praw podstawowych, działania Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich) oraz Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności); rola Międzynarodowego Trybunału Karnego oraz Wysokiego Komisarza ONZ do Spraw Uchodźców; sytuacja uchodźców we współczesnym świecie; oraz działania organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną praw człowieka.

• „Ład międzynarodowy”, m.in.: typy ładów międzynarodowych i zmiany w ładzie międzynarodowym w XXI wieku; globalizacja i jej konsekwencje; separatyzmy w kontekście prawa międzynarodowego; konflikty międzynarodowe i etniczne w nieunijnej części Europy oraz innych regionach świata; sposoby rozwiązywania długotrwałych konfliktów między narodami i państwami; pomoc humanitarna, współpraca rozwojowa, interwencja humanitarna oraz misja pokojowa; terroryzm i strategie jego zwalczana; cele i działania organizacji i inicjatyw międzynarodowych, regionalnych i sub-regionalnych na świecie; najważniejsze operacje pokojowe i militarne oraz rola NATO;

• „Integracja Europejska”, m.in.: kulturowe i historyczne podwaliny jedności europejskiej; etapy integracji europejskiej i najważniejsze postanowienia traktatów stanowiących podstawę Wspólnot Europejskich i UE; charakter prawny UE; cele i zadania instytucji UE; budżet i fundusze UE; założenia strefy euro; działalność UE w różnych obszarach, włącznie z wybranymi obszarami polityk sektorowych; globalna rola UE; argumenty na temat przyszłości UE w zakresie jej struktury i zadań oraz jej składu członkowskiego.

• „Edukacja i nauka”: m.in. warunki podejmowania nauki w UE wraz z przykładami dotyczącymi wybranych państw.  

Treści nauczania w podstawie programowej dla uczniów, którzy rozpoczęli kształcenie w liceum lub technikum 1 września 2022 r. lub rozpoczynają kształcenie w kolejnych latach

Podstawa programowa obejmuje przedmiot Wiedza o społeczeństwie, nauczany wyłącznie w zakresie rozszerzonym, oraz nowy przedmiot Historia i teraźniejszość, nauczany wyłącznie w zakresie podstawowym.

Przedmiot "Wiedza o społeczeństwie”

Przedmiot Wiedza o społeczeństwie obejmuje kilka działów o tematyce ogólnej w połączeniu z zagadnieniami dotyczącymi Polski (np. „Człowiek – koncepcje i aspekty”, „Dobro wspólne”, „Społeczności i wspólnoty”, „Społeczeństwa i socjalizacja”, „Polityka i kultura polityczna”, „Komunikowanie społeczne”) oraz 4 działy uwzględniające przedstawione niżej treści o wymiarze międzynarodowym.

W zakres tematyczny działu „Migracje i kwestia demograficzna w Polsce i we współczesnym świecie”, wchodzą m.in. takie zagadnienia jak migracja, imigracja, emigracja i repatriacja; przyczyny i kierunki ruchów migracyjnych we współczesnym świecie, ze szczególnym uwzględnieniem zmieniającej się sytuacji w Europie i kryzysu klimatycznego; niż i wyż demograficzny, rola wzrostu demograficznego dla perspektyw rozwojowych kraju; oraz globalne tendencje demograficzne.

W ramach działu „Prawo” uczniowie poznają m.in. źródła norm i podstawowe zasady różnych systemów prawnych; prawa człowieka i ich związek z dziedzictwem cywilizacji zachodniej; generacje praw człowieka; kwestie urzeczywistnienia wybranej wolności człowieka i stopnia jej ograniczenia związanego z prawami innych osób lub porządkiem publicznym.

W ramach działu „Formy ustroju współczesnych państw” uczniowie omawiają różne systemy polityczne na przykładzie wybranych państw oraz funkcje legislatywy.

Dział „Kulturowe, polityczne i gospodarcze zmiany na świecie po 1989 roku” obejmuje m.in. takie zagadnienia jak: „zimna wojna”; zmiany w Europie Środkowej i Wschodniej po upadku komunizmu; przykłady państw kierujących się po 1989 roku ideologią komunistyczną; nowy ład światowy; etapy integracji europejskiej; organy UE; dochody i wydatki budżetowe oraz fundusze UE; europejska polityka klimatyczna i jej konsekwencje gospodarcze i społeczne; globalny wzrost znaczenia Chin; ludobójstwo i jego przykłady we współczesnym świecie; terroryzm; wojna hybrydowa i cyberwojna.

Przedmiot „Historia i teraźniejszość”

W przedmiocie „Historia i teraźniejszość” wyodrębniono dział tematyczny „Wiedza o podstawach życia społecznego”, poświęcony zagadnieniom ogólnym, oraz 6 działów „Świat i Polska” obejmujących okres od 1945 r. do pierwszych dwóch dekad XXI wieku. W ramach tych 6 działów, oprócz zagadnień dotyczących Polski, uczniowie poznają przedstawione niżej zagadnienia o wymiarze europejskim lub globalnym.

W ramach działu „Świat i Polska w latach 1945–1956” uczniowie omawiają m.in.: konsekwencje polityczne, społeczne, ekonomiczne i kulturowe II wojny światowej dla świata; genezę i znaczenie pojęcia zimnej wojny oraz żelaznej kurtyny; znaczenie NATO i Układu Warszawskiego; cele, strukturę i działania Organizacji Narodów Zjednoczonych; prawa i wolności w Powszechnej deklaracji praw człowieka ONZ z 1948 r. i Europejskiej konwencji praw człowieka Rady Europy z 1950 r.; ustrój państwa sowieckiego i krajów zachodnich; różnice programowe rządów socjaldemokratycznych, chadeckich, konserwatywnych i liberalnych w państwach zachodnich; początki integracji europejskiej; przejęcie władzy w Chinach przez komunistów w 1949 r. oraz jego konsekwencje; powstanie państwa Izrael i jego konsekwencje dla sytuacji w regionie i świecie, podstawowe zasady syjonizmu; oraz genezę i zasady islamizmu.

Dział „Świat i Polska w latach 1956–1970” obejmuje m.in. następujące zagadnienia: traktaty rzymskie z 1957 r. i Europejska Wspólnota Gospodarcza; dekolonizacja; opór społeczeństw Europy Środkowej wobec komunizmu; zmiany w sposobie życia w krajach zachodnich oraz ich odpowiedniki w krajach bloku sowieckiego; zasady społecznej gospodarki rynkowej oraz „państwa dobrobytu”; idee, ruchy i przemiany społeczno-obyczajowe (np. kultura masowa; rewolucja 1968 roku; neomarksizm i nowa lewica; ruchy pacyfistyczne); przemiany w Kościele Katolickim po Soborze Watykańskim II; główne pola zimnowojennej konfrontacji mocarstw; oraz wojny bliskowschodnie i przejawy antagonizmu sowiecko-chińskiego.

W ramach działu „Świat i Polska w latach 1970–1980” uczniowie omawiają takie zagadnienia jak zmiany polityczne w świecie: m.in. osłabnięcie pozycji USA na świecie, wzrost wpływów światowego obozu komunistycznego; zbliżenie USA i Chin; polityka odprężenia w relacjach międzynarodowych; etapy porozumień rozbrojeniowych miedzy USA a ZSRS; i postanowienia Konferencji BWE w Helsinkach z 1975 r.; przełomowe znaczenie „Ostpolitik” kanclerza Willy’ego Brandta; sposoby rozliczenia się Niemiec z dziedzictwem rządów nazistowskich; oraz znaczenie wyboru kardynała Karola Wojtyły na papieża.

W dziale „Świat i Polska w latach 1980–1991” znajdują się m.in. takie zagadnienia jak: zmiany w programach zachodnich partii lewicowych i prawicowych i wzrost popularności programów wolnorynkowych i konserwatywno-liberalnych („nowa prawica”, neoliberalizm); przemiany w krajach Europy Środkowej i Wschodniej: przyczyny erozji systemu komunistycznego, program „pierestrojki” Michaiła Gorbaczowa, przebieg Jesieni Narodów i zmiany geopolityczne w otoczeniu Polski (zjednoczenie Niemiec, rozpad Czechosłowacji oraz ZSRS i powstanie niepodległych państw bałtyckich, Ukrainy i Białorusi); oraz zmiany zachodzące w Chinach po śmierci Mao Zedonga.

W ramach działu „Świat i Polska w latach 1991–2001” uczniowie omawiają m.in. nowy światowy ład;  kolejne etapy integracji europejskiej po 1992 roku (traktat z Maastricht, powstanie Unii Europejskiej, wprowadzenie waluty euro); przyczyny i konsekwencje zmian politycznych w Afryce; globalizacja; wzrost globalnego znaczenia Chin w XXI wieku; wzrost agresywnej polityki Rosji od czasu objęcia rządów przez Władimira Putina i nowe formy rosyjskiego imperializmu („szantaż gazowy”, „wojna hybrydowa”, „wojna informacyjna”); terroryzm oraz geneza i etapy „wojny z terroryzmem”; zjawisko prześladowań religijnych (m.in. społeczności chrześcijańskich w różnych strefach świata).

Dział „Świat i Polska w pierwszych dwóch dekadach XXI wieku” obejmuje m.in. zmiany kulturowe w świecie zachodnim (np. ideologia „politycznej poprawności”, wielokulturowość, nowa definicja praw człowieka, rodziny, małżeństwa i płci) na tle dziedzictwa kulturowego Zachodu; różnice między tolerowaniem a akceptacją zjawisk kulturowych i społecznych; kulturowe, społeczne i ekonomiczne konsekwencje rozwoju Internetu i technologii cyfrowych; komunikacja społeczna i czwarta władza; wartość swobodnej wymiany opinii i nowe formy ograniczenia wolności słowa w epoce cyfrowej; oraz proces zmiany Unii Europejskiej w okresie po wstąpieniu Polski w jej struktury (wzrost pozycji Niemiec, zjawiska kryzysowe związane z imigracją, niestabilnością strefy euro, Brexitem i epidemią wywołaną wirusem Covid-19, a także kontrowersje ustrojowe i ideologiczne na forum instytucji unijnych).

Szkoła branżowa I stopnia

W związku z przeprowadzaną od roku 2016/2017 reformą oświaty (zob. rozdziały 4-6 i 14) nowoutworzone 3-letnie szkoły branżowe I stopnia kształciły w latach 2019/2020-2021/2022 zarówno absolwentów dotychczasowych gimnazjów, jak i absolwentów nowej 8-letniej szkoły podstawowej (która zastąpiła 6-letnią szkołę podstawową, funkcjonującą wraz z gimnazjum w systemie oświaty przed reformą). Ostatni rocznik absolwentów gimnazjum ukończył naukę w szkole branżowej I stopnia wraz z końcem roku szkolnego 2021/2022.

Od roku szkolnego 2022/2023 obowiązują nieco inne podstawy programowe zależnie od roku szkolnego, w którym uczniowie rozpoczęli lub rozpoczynają kształcenie w szkole branżowej I stopnia:

• podstawa programowa (wprowadzona w 2017 r., zmieniona w 2018 r. i 2023 r.) obowiązująca na lata szkolne 2022/2023 – 2024/2025: dla uczniów, którzy rozpoczęli kształcenie w klasie I szkoły branżowej I stopnia przed 1 września 2022 r.;
• podstawa programowa (wprowadzona w 2017 r., zmieniona w latach 2018, 2022 i 2023) obowiązująca od roku szkolnego 2022/2023: dla uczniów w szkołach branżowych I stopnia, które rozpoczęły kształcenie w I klasie 1 września 2022 r. lub 1 lutego 2023 r., a w następnych latach również w kolejnych klasach i semestrach. 

(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej (z późn. zm.)).

Poniżej przedstawiono najważniejsze elementy podstaw programowych dotyczące wymiaru europejskiego, globalnego lub międzykulturowego.

Treści nauczania w podstawie programowej wspólne dla wszystkich uczniów niezależnie od roku rozpoczęcia kształcenia w szkole branżowej I stopnia

Niezależnie od roku szkolnego, w którym rozpoczęło się kształcenie, podstawy programowe dla szkoły branżowej I stopnia obejmują naukę jednego języka obcego (w trzech wariantach: dla poczatkujących, kontynuujących naukę danego języka jako pierwszego języka obcego lub kontynuujących naukę danego języka jako drugiego języka obcego), a dodatkowo naukę języka mniejszości narodowej lub etnicznej, którzy wybiorą ten przedmiot. Treści nauczania przedmiotu Język polski obejmują analizę kilku pozycji literatury światowej.

W ramach przedmiotu Historia uczniowie poznają wybrane zagadnienia, procesy i wydarzenia z historii i kultury Europy i świata. Wyodrębniono w nim następujące działy tematyczne zawierające treści o wymiarze europejskim, globalnym lub międzykulturowym: Antyczne dziedzictwo cywilizacji europejskiej; Średniowieczne kręgi kulturowe; Wyzwania czasów nowożytnych (zamorska ekspansja Europejczyków; podziały wyznaniowe i wojny na tle religijnym; kultura renesansu i baroku); I wojna światowa; Ustanowienie i zagrożenia ładu wersalskiego w Europie; Geneza i charakter II wojny światowej; Europa i świat w dobie zimnowojennych podziałów; Narodziny III Rzeczypospolitej i jej miejsce w świecie (m.in. wpływ przemian w Polsce w 1989 r. na przemiany w Europie Środkowo-Wschodniej; nowe zagrożenia dla ładu międzynarodowego; współpraca regionalna w ramach Grupy Wyszehradzkiej (V4) i Trójmorza).

Treści nauczania w podstawie programowej dla uczniów, którzy rozpoczęli kształcenie w szkole branżowej I stopnia przed 1 września 2022 r.

W ramach przedmiotu Wiedza o społeczeństwie wyodrębniono dział tematyczny „Prawa człowieka i ich ochrona” obejmujący m.in. takie zagadnienia jak znaczenie Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności w kontekście Europejskiego Trybunału Praw Człowieka; prawa obywatela UE; oraz przykłady naruszania praw człowieka.

Treści nauczania w podstawie programowej dla uczniów, którzy rozpoczęli kształcenie w szkole branżowej I stopnia 1 września 2022 r. lub 1 lutego 2023 r. lub rozpoczną kształcenie w kolejnych latach

Od roku szkolnego 2021/2022 przedmiot „Wiedza o społeczeństwie” w podstawie programowej zastąpiono przedmiotem „Historia i teraźniejszość”. Wyodrębniono w nim dział tematyczny „Wiedza o podstawach życia społecznego”, poświęcony zagadnieniom ogólnym, oraz 6 działów „Świat i Polska” obejmujących okres od 1945 r. do pierwszych dwóch dekad XXI wieku. Oprócz zagadnień dotyczących Polski, w tych 6 działach uczniowie poznają przedstawione niżej zagadnienia o wymiarze europejskim lub globalnym.

W ramach działu „Świat i Polska w latach 1945–1956” uczniowie omawiają m.in. konsekwencje polityczne, społeczne, ekonomiczne i kulturowe II wojny światowej dla świata; genezę i znaczenie pojęcia zimnej wojny oraz żelaznej kurtyny; główne etapy integracji europejskiej do 1957 roku; oraz system rządów Mao Zedonga po przejęciu władzy przez komunistów w 1949 r.

Dział „Świat i Polska w latach 1956–1970” obejmuje m.in. przemiany społeczno-obyczajowe określane jako „rewolucja 1968 roku”; główne pola zimnowojennej konfrontacji mocarstw; oraz Praską Wiosnę 1968 roku i interwencję wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji.

W zakres tematyczny działu „Świat i Polska w latach 1970–1980” wchodzą takie zagadnienia jak konsekwencje wzrostu wpływów komunistycznych na świecie; znaczenie dla Polski i świata wyboru kardynała Karola Wojtyły na papieża.

W ramach działu „Świat i Polska w latach 1980–1991” uczniowie omawiają genezę i znaczenie programu pierestrojki Michaiła Gorbaczowa oraz przebieg Jesieni Narodów w Europie Środkowej i Wschodniej.

W ramach działu „Świat i Polska w latach 1991–2001” uczniowie charakteryzują kolejne etapy integracji europejskiej po 1992 roku (traktat z Maastricht, powstanie Unii Europejskiej, wprowadzenie waluty euro) oraz znaczenie wstąpienia Polski do NATO w 1999 roku i do Unii Europejskiej w 2004 roku.

Dział „Świat i Polska w pierwszych dwóch dekadach XXI wieku” obejmuje kulturowe, społeczne i ekonomiczne konsekwencje rozwoju Internetu i technologii cyfrowych oraz proces zmian w Unii Europejskiej po 2004 r.

Inne inicjatywy promujące tematykę europejską i globalną

W 2017 r. Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce, pod honorowym patronatem Ministerstwa Edukacji Narodowej (od stycznia 2021 r. Ministerstwo Edukacji i Nauki), zorganizowało konkurs na scenariusz lekcji europejskiej, którego efektem jest zbiór najwyżej ocenionych scenariuszy wraz z materiałami pomocniczymi. Z publikacji tej mogą korzystać nauczyciele prowadzący zajęcia o tematyce europejskiej.

Do niedawna w Polsce odbywały się dwie ogólnokrajowe olimpiady wiedzy o Unii Europejskiej dla uczniów szkół ponadpodstawowych. Od roku 2016/2017, na zlecenie Ministerstwa, Uniwersytet Warszawski organizuje we współpracy z innymi uczelniami coroczne Olimpiady Wiedzy o Polsce i Świecie Współczesnym. Laureaci olimpiady są zwolnieni z egzaminu maturalnego z przedmiotu Wiedza o społeczeństwie. Różne konkursy o zasięgu regionalnym organizują regionalne centra informacji europejskiej, szkoły, organizacje pozarządowe, kuratoria oświaty oraz władze lokalne.

Partnerstwa i sieci

Polskie placówki oświatowe tworzą sieci i realizują przedsięwzięcia partnerskie głównie w ramach programów UE i w programie Edukacja Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Z środków krajowych finansuje się jedynie projekty związane ze współpracą czy wymianą młodzieży.

Programy UE

Najszersze możliwości tworzenia partnerstw i sieci międzynarodowych stwarzają polskim przedszkolom, szkołom i innym placówkom edukacyjnym program Erasmus+ (2014-2020; 2021-2027). Operatorem programu jest Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji. W ramach tych projektów partnerzy min. rozwijają swój potencjał w zakresie współpracy międzynarodowej i / lub podnoszą jakość swej pracy (Partnerstwa współpracy i Partnerstwa na małą skalę), realizują różne działania służące rozwijaniu umiejętności przydatnych na rynku pracy (Centra Doskonałości Zawodowej), tworzą strategie, podejścia i innowacje w zakresie rozwijania nowych umiejętności (Sojusze na rzecz innowacji) lub prowadzą działania służące wymianie informacji I praktyk w zakresie nauczania zagadnień dotyczących UE (Sieci szkół Jean Monnet).

Program eTwinning, promujący wykorzystywanie technologii informacyjno-komunikacyjnych w europejskiej edukacji, obejmuje różne formy współpracy (m.in. wymianę informacji i materiałów do nauki, kursy internetowe, seminaria i warsztaty) za pomocą mediów elektronicznych. Operatorem programu w Polsce jest Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji.  

Program Europejski Korpus Solidarności stwarza młodzieży możliwości zdobycia wiedzy, rozwijania umiejętności i kompetencji społecznych oraz zdobycia doświadczenia zawodowego w ramach Projektów  Wolontariatu, Projektów pracy i staży oraz Projektów Solidarności. Operatorem programu w Polsce jest Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji.

Inicjatywy współfinansowane z innych środków UE i środków krajowych – zob. programy PO WER i EFRS w rozdziałach dotyczących mobilności uczniów i nauczycieli edukacji szkolnej (13.1.1 i 13.1.2).

Programy wielostronne

Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (MF EOG) – Program Edukacja

Program Edukacja MF EOG (2014-2021; ostatni nabór wniosków w 2021 r., projekty trwające maksymalnie 2 lata) jest finansowany przez Islandię, Lichtenstein i Norwegię, a jego operatorem w Polsce jest Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji. W ramach komponentu „Współpraca instytucjonalna na rzecz poprawy jakości i dopasowania oferty edukacyjnej” szkoły, podobnie jak placówki innych sektorów edukacji, mogą otrzymać fundusze na opracowanie lub uaktualnienie oferty kształcenia, włącznie z programami nauczania, oraz działania służące wymianie doświadczeń i dobrych praktyk i wspólne inicjatywy (np. konferencje, seminaria, spotkania edukacyjne i szkolenia) z partnerami w państwach-darczyńcach.

Inne inicjatywy europejskie

Od roku 2005 Polska jest członkiem Europejskiej Agencji ds. Rozwoju Edukacji Uczniów ze Specjalnymi Potrzebami. Organizacja ta powstała w roku 1996 jako międzynarodowe forum wymiany wiedzy i doświadczeń w dziedzinie edukacji uczniów ze specjalnymi potrzebami.

Programy dwustronne i krajowe

Ministerstwo Edukacji i Nauki (do stycznia 2021 r., Edukacji Narodowej) finansuje lub współfinansuje projekty międzynarodowej współpracy i wymiany młodzieży z Republiką Federalną Niemiec poprzez Organizację Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży, Litwą w ramach Polsko-Litewskiego Funduszu Wymiany Młodzieży i Ukrainą w ramach Polsko-Ukraińskiej Wymiany Młodzieży oraz z krajami Partnerstwa Wschodniego, krajami Bałkanów Zachodnich i Izraelem w ramach corocznie ogłaszanych konkursów. Zob. rozdział 13.1.1 „Mobilność we wczesnej opiece i edukacji oraz edukacji szkolnej – Mobilność uczniów.”.