Organizacja kształcenia doktorantów
Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce reguluje szczegóły w zakresie organizacji kształcenia tego typu.
Kształcenie doktorantów prowadzone w uczelniach akademickich i placówkach naukowo-badawczych innych niż uczelnie przygotowuje do uzyskania stopnia naukowego doktora lub doktora sztuki w dziedzinach i dyscyplinach według poniższej listy:
- Dziedzina nauk humanistycznych:
- archeologia
- etnologia i antropologia kulturowa
- filozofia
- historia
- językoznawstwo
- literaturoznawstwo
- nauki o kulturze i religii
- nauki o sztuce
- polonistyka
- Dziedzina nauk inżynieryjno-technicznych
- architektura i urbanistyka
- automatyka, elektronika, elektrotechnika i technologie kosmiczne
- informatyka techniczna i telekomunikacja
- inżynieria biomedyczna
- inżynieria chemiczna
- inżynieria lądowa, geodezja i transport
- inżynieria materiałowa
- inżynieria mechaniczna
- inżynieria środowiska, górnictwo i energetyka
- inżynieria dziedzictwa i konserwacja zabytków
- Dziedzina nauk medycznych i nauk o zdrowiu:
- biologia medyczna
- nauki farmaceutyczne
- nauki medyczne
- nauki o kulturze fizycznej
- nauki o zdrowiu
- Dziedzina nauk o rodzinie:
- nauki o rodzinie
- Dziedzina nauk rolniczych:
- nauki leśne
- rolnictwo i ogrodnictwo
- technologia żywności i żywienia
- zootechnika i rybactwo
- Dziedzina nauk społecznych:
- ekonomia i finanse
- geografia społeczno-ekonomiczna i gospodarka przestrzenna
- nauki o bezpieczeństwie
- nauki o komunikacji społecznej i mediach
- nauki o polityce i administracji
- nauki o zarządzaniu i jakości
- nauki prawne
- nauki socjologiczne
- pedagogika
- prawo kanoniczne
- psychologia
- stosunki międzynarodowe
- Dziedzina nauk ścisłych i przyrodniczych:
- astronomia
- biotechnologia
- informatyka
- matematyka
- nauki biologiczne
- nauki chemiczne
- nauki fizyczne
- nauki o Ziemi i środowisku
- Dziedzina nauk teologicznych
- nauki biblijne
- nauki teologiczne
- Dziedzina nauk weterynaryjnych
- weterynaria
- Dziedzina sztuki:
- sztuki filmowe i teatralne
- sztuki muzyczne
- sztuki plastyczne i konserwacja dzieł sztuki
Kształcenie doktorantów może być również prowadzone w więcej niż jednej dyscyplinie naukowej lub dyscyplinie artystycznej.
Kształcenie doktorantów w szkołach doktorskich, prowadzonych w uczelniach i placówkach naukowo-badawczych, trwa od 3 do 4 lat, przy czym najczęściej 4 lata. Kierownik szkoły doktorskiej, na wniosek doktoranta, może przedłużyć okres kształcenia, zwalniając jednocześnie doktoranta z obowiązku uczestniczenia w zajęciach, w przypadku konieczności prowadzenia długotrwałych badań naukowych realizowanych w ramach tych studiów, łącznie nie dłużej niż o 2 lata. Dokładny czas trwania kształcenia doktorantów jest określony w przepisach o utworzeniu szkoły doktorskiej.
Kształcenie jest prowadzone na podstawie programu kształcenia oraz indywidualnego planu badawczego.
Programy kształcenia doktorantów są opracowywane przez senaty lub rady naukowe szkół doktorskich uczelni i instytucji naukowo-badawczych i są zatwierdzane przez władze danej instytucji. Programy kształcenia zarówno w uczelniach, jak i w placówkach naukowo-badawczych muszą określać liczbę obowiązkowych godzin zajęć, które student musi zaliczyć, rodzaj prac, które należy wykonać w celu uzyskania zaliczenia, egzaminy, które należy zdać na każdym roku studiów. Dodatkowo doktoranci w uczelniach mogą być zobowiązani do prowadzenia lub uczestniczenia w prowadzeniu zajęć dydaktycznych (maksimum 60 godzin), stanowiących część ich przygotowania praktycznego.
Doktorant, w uzgodnieniu z promotorem lub promotorami, opracowuje indywidualny plan badawczy zawierający w szczególności harmonogram przygotowania rozprawy doktorskiej i przedstawia go podmiotowi prowadzącemu szkołę doktorską w terminie 12 miesięcy od dnia rozpoczęcia kształcenia.
Warunki przyjęć
W przypadku kształcenia prowadzonego w uczelniach akademickich i placówkach naukowo-badawczych innych niż uczelnie przyjmuje się kandydatów z tytułem zawodowym magistra lub równorzędnym i spełniających wymagania rekrutacyjne określone przez daną instytucję. Szczegółowe zasady rekrutacji są określane przez radę jednostki organizacyjnej uprawnionej do prowadzenia szkoły doktorskiej w danej instytucji i muszą zostać opublikowane nie później niż 31 maja roku poprzedzającego rok akademicki, którego dotyczą.
W wyjątkowych przypadkach, uzasadnionych najwyższą jakością osiągnięć naukowych, stopień doktora można nadać osobie będącej absolwentem studiów pierwszego stopnia lub studentem, który ukończył trzeci rok jednolitych studiów magisterskich.
Status kandydatów i uczestników szkół doktorskich
Doktoranci (uczestnicy szkół doktorskich) mają wpływ na plany i programy kształcenia za pośrednictwem właściwego organu samorządu doktorantów, który przedstawia ich opinie.
Do podstawowych obowiązków doktorantów należy realizowanie programu studiów oraz prowadzenie badań naukowych i składanie sprawozdań z ich przebiegu. Doktoranci mają także obowiązek odbywania praktyk zawodowych w formie prowadzenia zajęć dydaktycznych lub uczestniczenia w ich prowadzeniu. Maksymalny wymiar zajęć dydaktycznych prowadzonych przez uczestników szkoły doktorskiej nie może przekraczać 60 godzin dydaktycznych rocznie.
Doktoranci mają prawo do przerw wypoczynkowych, w wymiarze nieprzekraczającym ośmiu tygodni w ciągu roku, które powinny być wykorzystane w okresie wolnym od zajęć dydaktycznych, oraz do ubezpieczenia społecznego i powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego.
Doktorant nieposiadający stopnia doktora otrzymuje stypendium doktoranckie, przy czym łączny okres otrzymywania stypendium doktoranckiego w szkołach doktorskich nie może przekroczyć 4 lat. Wysokość miesięcznego stypendium doktoranckiego wynosi co najmniej: 37% wynagrodzenia profesora (do miesiąca, w którym została przeprowadzona ocena śródokresowa); 57% wynagrodzenia profesora (po miesiącu, w którym została przeprowadzona ocena śródokresowa). Wysokość stypendium doktoranckiego może być uzależniona od osiągnięć doktoranta.
Doktorant może otrzymać także pomoc materialną w formie: stypendium socjalnego, zapomogi, stypendium za wyniki w nauce, stypendium na wyżywienie, stypendium mieszkaniowego lub stypendium specjalnego dla osób niepełnosprawnych.
Opieka merytoryczna
Opiekę merytoryczną nad doktorantem sprawuje promotor. Opieka merytoryczna może obejmować kontrolowanie postępów w pracach badawczych oraz udzielanie rad i wskazówek, dotyczących m.in. przygotowania rozprawy doktorskiej oraz różnych przejawów działalności naukowej (publikacji, udziału w konferencjach itp.).
Zatrudnialność
Duża liczba uczelni uruchomiła biura karier, zajmujące się m.in. doradztwem zawodowym. Biura te udzielają informacji o wolnych miejscach pracy, pomagają studentom i absolwentom jako potencjalnym osobom poszukującym pracy w wyborze ścieżki kariery zawodowej i dalszego kształcenia.
Ponadto studenci i absolwenci mogą uzyskać informacje i porady od doradców zawodowych pracujących w publicznych urzędach pracy oraz prywatnych agencjach pośrednictwa pracy w zakresie przygotowywania CV i listów motywacyjnych, zachowania w trakcie rozmowy rekrutacyjnej itp. (często spotkania takie mają charakter grupowych szkoleń organizowanych przez biura).
Uczelnie mają obowiązek monitorowania karier zawodowych swoich absolwentów w celu dostosowania kierunków studiów i programów kształcenia do potrzeb rynku pracy, w szczególności po trzech i pięciu latach od dnia ukończenia studiów.
Informacje dot. ekonomicznych losów absolwentów są również udostępniane publicznie poprzez prowadzony przez ministerstwo Ogólnopolski system monitorowania Ekonomicznych Losów Absolwentów szkół wyższych.
Współpracę pomiędzy sektorem szkolnictwa wyższego i rynkiem pracy wspierają również targi pracy organizowane w wielu uczelniach, podczas których pracodawcy prezentują swoje oferty pracy.
Ocena doktoranta
Doktoranci w uczelniach i placówkach naukowo badawczych innych niż uczelnie są zobowiązani do uczęszczania na zajęcia i przystępowania do egzaminów określonych w regulaminie, prowadzenia badań naukowych, składania sprawozdań z postępów w badaniach oraz przygotowania pracy doktorskiej. Doktoranci w uczelniach są również zobowiązani do prowadzenia zajęć dydaktycznych w danej jednostce organizacyjnej uczelni. Egzaminy są przeprowadzane przez nauczycieli akademickich (w uczelniach) lub przez pracowników naukowych (w instytucjach naukowo-badawczych) odpowiedzialnych za dany rodzaj zajęć. Postępy w badaniach naukowych i przygotowaniu pracy doktorskiej na bieżąco ocenia promotor (nauczyciel akademicki lub pracownik naukowy posiadający stopień naukowy doktora habilitowanego lub tytuł naukowy profesora w danej lub pokrewnej dziedzinie).
Dodatkowo realizacja indywidualnego planu badań podlega ocenie śródokresowej w połowie okresu kształcenia określonego w programie kształcenia, a w przypadku kształcenia trwającego 6 semestrów – w trakcie czwartego semestru. Ocena śródokresowa kończy się wynikiem pozytywnym albo negatywnym. Wynik oceny wraz z uzasadnieniem jest jawny. Ocena śródokresowa jest przeprowadzana przez komisję, w skład której wchodzą 3 osoby, w tym co najmniej 1 osoba posiadająca stopień doktora habilitowanego lub tytuł profesora w dyscyplinie, w której przygotowywana jest rozprawa doktorska, zatrudniona poza podmiotem prowadzącym szkołę doktorską. Promotor i promotor pomocniczy nie mogą być członkami komisji.
Prowadzenie zajęć dydaktycznych przez doktorantów w uczelniach jest oceniane przez wyznaczonego nauczyciela akademickiego. Szczegółowe zasady określa regulamin szkoły doktorskiej przyjęty przez daną jednostkę organizacyjną uczelni/placówkę naukowo-badawczą, która jest organizatorem kształcenia doktorskiego.
Szczegółowe przepisy dotyczące przechodzenia na kolejny semestr/rok studiów oraz dopuszczenia doktoranta do egzaminu są określone w regulaminie szkoły doktorskiej. W celu przystąpienia do końcowej fazy kształcenia, które prowadzi do uzyskania stopnia naukowego doktora, kandydaci (absolwenci szkoły doktorskiej lub inni kandydaci, ponieważ ukończenie kształcenia doktoranckiego nie jest koniecznym warunkiem uzyskania stopnia doktora) są zobowiązani do zdania egzaminu doktorskiego, przeprowadzanego przez radę naukową danej jednostki, oraz złożenia pracy doktorskiej.
Student szkoły doktorskiej może zostać skreślony z listy studentów w przypadku, gdy nie zdał egzaminów przewidzianych w programie studiów, nie poczynił żadnych postępów w badaniach lub przygotowaniu pracy doktorskiej lub nie złożył sprawozdania o stanie prowadzonych prac/badań. Decyzję taką podejmuje kierownik szkoły doktorskiej.
Dyplomy
Stopień doktora może być przyznany osobie, która spełniła następujące warunki:
- posiada tytuł magistra lub równorzędny,
- uzyskała efekty uczenia się dla kwalifikacji na poziomie 8 PRK, przy czym efekty uczenia się w zakresie znajomości nowożytnego języka obcego są potwierdzone certyfikatem lub dyplomem ukończenia studiów, poświadczającymi znajomość tego języka na poziomie biegłości językowej co najmniej B2;
- posiada w dorobku co najmniej:
- 1 artykuł naukowy opublikowany w czasopiśmie naukowym lub w recenzowanych materiałach z konferencji międzynarodowej, które w roku opublikowania artykułu w ostatecznej formie były ujęte w ministerialnym wykazie, lub
- 1 monografię naukową wydaną przez wydawnictwo, które w roku opublikowania monografii w ostatecznej formie było ujęte w ministerialnym wykazie, albo rozdział w takiej monografii, lub
- dzieło artystyczne o istotnym znaczeniu;
- złożyła i obroniła z wynikiem pozytywnym pracę doktorską ;
- spełniła inne wymagania określone przez podmiot doktoryzujący.
Rozprawa doktorska prezentuje ogólną wiedzę teoretyczną kandydata w dyscyplinie albo dyscyplinach oraz umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy naukowej lub artystycznej. Przedmiotem rozprawy doktorskiej jest oryginalne rozwiązanie problemu naukowego, oryginalne rozwiązanie w zakresie zastosowania wyników własnych badań naukowych w sferze gospodarczej lub społecznej albo oryginalne dokonanie artystyczne. Rozprawę doktorską może stanowić praca pisemna, w tym monografia naukowa, zbiór opublikowanych i powiązanych tematycznie artykułów naukowych, praca projektowa, konstrukcyjna, technologiczna, wdrożeniowa lub artystyczna, a także samodzielna i wyodrębniona część pracy zbiorowej.
Ocena rozprawy doktorskiej odbywa się w formie recenzji naukowych. W postępowaniu w sprawie nadania stopnia doktora wyznacza się 3 recenzentów spośród osób niebędących pracownikami podmiotu doktoryzującego oraz uczelni, instytutu PAN, instytutu badawczego albo instytutu międzynarodowego, których pracownikiem jest osoba ubiegająca się o stopień doktora. Do obrony rozprawy doktorskiej może być dopuszczona osoba, która uzyskała pozytywne recenzje od co najmniej 2 recenzentów.
Obrona rozprawy doktorskiej ma charakter publiczny, tj. poza członkami odpowiedniej Komisji, promotorem i recenzentami, może w niej wziąć udział każdy. Standardem jest publikowanie ogłoszenia o obronie z odpowiednim wyprzedzeniem wraz ze streszczeniem rozprawy doktorskiej oraz tekstami recenzji. W trakcie obrony kandydat na doktora przedstawia główne elementy swojej rozprawy, następnie recenzenci przedstawiają swoje opinie oraz ewentualne pytania. W kolejnym etapie dyskusja ma charakter otwarty i może w niej uczestniczyć każdy. Po obronie Komisja podejmuje decyzję o przyznaniu (lub nie) stopnia naukowego doktora/ doktora sztuki.
Stopień naukowy doktora (lub jego odpowiednik w dziedzinie sztuki – doktor sztuki) jest przyznawany w danej dziedzinie nauki z zakresu określonej dyscypliny naukowej. Wszystkie procedury prowadzące do przyznania stopnia naukowego są przeprowadzane i stopień jest przyznawany przez radę szkoły doktorskiej w uczelni lub w instytucji naukowo-badawczej. Uchwała przyznająca stopień naukowy doktora wchodzi w życie natychmiast po jej zatwierdzeniu przez radę.
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 21 września 2018 r. w sprawie dyplomów doktorskich, dyplomów habilitacyjnych i legitymacji doktoranta określa niezbędne elementy dyplomu doktorskiego oraz legitymacji doktoranta.
Warianty organizacyjne
Standardowo, kształcenie doktorantów odbywa się w szkołach doktorskich. Szkoła doktorska może być prowadzona przez uczelnię akademicką, instytut PAN, instytut badawczy albo instytut międzynarodowy posiadające:
1) kategorię naukową A+, A albo B+ w co najmniej 2 dyscyplinach albo
2) kategorię naukową A+, A albo B+ w co najmniej 1 dyscyplinie i uprawnienie nadane w trybie określonym w art. 226a ust. 1 w co najmniej 1 dyscyplinie, albo
3) uprawnienie nadane w trybie określonym w art. 226a ust. 1 w co najmniej 2 dyscyplinach.
Szkoła doktorska może być prowadzona przez uczelnię akademicką, która prowadzi działalność naukową wyłącznie w 1 dyscyplinie, która jest dyscypliną w zakresie teologii albo kultury fizycznej, albo dyscypliną artystyczną, i posiada w niej kategorię naukową A+, A albo B+ albo uprawnienie nadane w trybie określonym w art. 226a ust. 1.
Stopień doktora może być nadany w dyscyplinie również wspólnie przez uczelnie, instytuty PAN, instytuty badawcze lub instytuty międzynarodowe w dyscyplinie, w której każde posiada kategorię naukową A+, A albo B+, albo uprawnienie nadane w trybie określonym w art. 226a ust. 1 w co najmniej 1 dyscyplinie, w tym z udziałem podmiotów zagranicznych posiadających uprawnienia do nadawania stopnia doktora w zakresie dyscypliny, w której nadawany jest stopień. Zasady współpracy określa umowa zawarta w formie pisemnej.
Kształcenie doktorantów może być prowadzone we współpracy z innym podmiotem, w szczególności przedsiębiorcą lub zagraniczną uczelnią lub instytucją naukową.
Istnieje również możliwość ścieżki określanej mianem „doktoraty wdrożeniowe”. Prowadzone są one w systemie dualnym, a doktorant realizuje projekt w dwóch miejscach – w przedsiębiorstwie i uczelni/instytucie badawczym. Projekt ma także dwóch opiekunów merytorycznych – jeden wskazywany przez pracodawcę, drugi – pochodzący z uczelni lub instytutu. Taki sposób realizacji doktoratu przyczynia się do rozwoju kontaktów pomiędzy uczelnią/instytutem, a otoczeniem społeczno-gospodarczym, intensyfikacji badań naukowych o potencjale komercyjnym, a także umożliwia zdobycie przez przyszłego naukowca doświadczeń w zakresie działalności B+R. Realizacja doktoratów wdrożeniowych jest wspierana przez Program „Doktorat wdrożeniowy”, który został wprowadzony w 2017 r.
Program składa się z trzech modułów:
- „Doktorat wdrożeniowy I” – w ramach którego jest wspierane przygotowywanie rozpraw doktorskich przez doktorantów prowadzących działalność naukową w zakresie innym niż określony w pkt 2;
- „Doktorat wdrożeniowy II – sztuczna inteligencja i technologie kwantowe” – w ramach którego jest wspierane przygotowywanie rozpraw doktorskich przez doktorantów prowadzących działalność naukową w zakresie wykorzystania sztucznej inteligencji w procesach technologicznych lub społecznych, w tym związanych z cyberbezpieczeństwem;
- „Doktorat wdrożeniowy III – metrologia” – w ramach którego jest wspierane przygotowywanie rozpraw doktorskich przez doktorantów prowadzących działalność naukową w zakresie wykorzystania metrologii w procesach technologicznych i społecznych, w tym związanych z rozwojem technologii cyfrowych oraz najnowszych technologii w obszarach zdrowia, środowiska, energii i zaawansowanych technik pomiarowych.
Program wspiera przygotowanie rozpraw doktorskich przez doktorantów prowadzących działalność naukową, których wyniki mogą mieć zastosowanie w działalności podmiotów zatrudniających doktorantów. Przygotowanie rozprawy nie może trwać dłużej niż 4 lata.
Jeżeli pozwala na to specyfika kształcenia na określonym kierunku, część efektów uczenia się objętych programem studiów może być uzyskana w ramach zajęć prowadzonych z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość przy wykorzystaniu infrastruktury i oprogramowania zapewniających synchroniczną i asynchroniczną interakcję między studentami i osobami prowadzącymi zajęcia.
Możliwe jest także uzyskanie stopnia doktora w trybie eksternistycznym. Osoba ubiegająca się o stopień doktora w tej formie przed wszczęciem postępowania składa wniosek o wyznaczenie promotora lub promotorów.