Zatwierdzanie efektów uczenia się w edukacji pozaformalnej i uczeniu się nieformalnym powiązane jest z mechanizmami stosowanymi w edukacji formalnej. W Polsce od kilku lat trwają intensywne prace nad zmianami w tym obszarze edukacji. Dotyczą one nie tylko opracowania systemu służącego zatwierdzaniu, uznawaniu i przepływowi efektów uczenia się, a w konsekwencji kwalifikacji, ale także uporządkowania i ujednolicenia słownictwa stosowanego w tym zakresie. ZSU 2030 ma przyczynić się do bardziej efektywnego rozpoznawania, walidowania i certyfikowania efektów uczenia się niezależnie od sposobu, w jaki efekty te zostały uzyskane. W dokumencie zwrócono także uwagę na rozwijanie doradztwa walidacyjnego oraz potwierdzania efektów wcześniejszego uczenia się (RPL) na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym.

Zintegrowany System Kwalifikacji (ZSK)

Od 15 stycznia 2016 r. obowiązuje ustawa o zintegrowanym systemie kwalifikacji. Głównymi narzędziami tego systemu są:

• ośmiopoziomowa Polska Rama Kwalifikacji zawierająca informacje na temat wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych oraz
• Zintegrowany Rejestr Kwalifikacji.

W ustawie zdefiniowane zostały m.in. takie pojęcia, jak: kwalifikacje, kwalifikacje pełne, kwalifikacje cząstkowe, kwalifikacje wolnorynkowe, kwalifikacje sektorowe, kwalifikacje rzemieślnicze, kwalifikacje uregulowane a także zdefiniowano przedsięwzięcia związane z uznawaniem kwalifikacji, jak walidacja i certyfikowanie. Przyczyni się to także do przejrzystości i porównywalności nabywanych poza szkołą umiejętności.

Zintegrowany System Kwalifikacji ma zapewnić:

• jakość nadawanych kwalifikacji,
• uznawanie efektów uczenia się w edukacji pozaformalnej i poprzez uczenie się nieformalne,
• gromadzenie osiągnięć oraz ich uznawanie,
• informacje o kwalifikacjach dostępnych w Polsce,
• porównanie kwalifikacji uzyskanych w kraju z kwalifikacjami w innych krajach Unii europejskiej.

Ministrem koordynatorem ZSK jest minister edukacji.

Większe otwarcie systemu kształcenia i szkoleń zawodowych na pozaszkolne formy kształcenia (dotyczy to w sposób szczególny kształcenia i szkoleń osób dorosłych), prowadzi w konsekwencji do wypracowania efektywnych mechanizmów służących potwierdzaniu efektów uczenia się przez osoby dorosłe, także w wyniku uczenia się pozaformalnego i nieformalnego.

Polska Rama Kwalifikacji i Zintegrowany Rejestr Kwalifikacji

Polska Rama Kwalifikacji, to opis ośmiu wyodrębnionych w Polsce poziomów kwalifikacji odpowiadających odpowiednim poziomom europejskich ram kwalifikacji określonych w załączniku II do zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 kwietnia 2008 r. Kwalifikacje w Polskiej Ramie Kwalifikacji są ujęte w kategoriach wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych.

Kwalifikacje pełne mają przypisane poziomy w Polskiej Ramie Kwalifikacji. Posiadanie tych kwalifikacji jest potwierdzone świadectwem lub dyplomem. Poziomy w Polskiej Ramie Kwalifikacji i odpowiadające jej świadectwa i dyplomy opisane są w poniższej tabeli.

Źródło: opracowane na podstawie ustawy o Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji (Dz.U. 2020 poz. 226, tekst ujednolicony, dostęp: wrzesień 2024 r.) oraz serwisu www.kwalifikacje.gov.pl (dostęp: wrzesień 2024 r.). 

Zintegrowany Rejestr Kwalifikacji

Zintegrowany Rejestr Kwalifikacji (ZRK) jest rejestrem publicznym, który gromadzi informacje o wszystkich kwalifikacjach włączonych do Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji (ZSK), niezależnie od innych istniejących w Polsce rejestrów i spisów tworzonych na potrzeby poszczególnych resortów, branż, środowisk i instytucji. Rejestr powstał w 2016 roku na mocy ustawy z dnia 22 grudnia 2015 r. o Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji i jest jednym z głównych elementów systemu. Z ZRK można dowiedzieć się czy dana kwalifikacja ma status pełnej czy cząstkowej, jakie konkretne wymagania trzeba spełnić, żeby uzyskać daną kwalifikację, oraz jakie instytucje mają uprawnienia do ich nadawania.

W rejestrze są ujęte kwalifikacje, których jakość będzie gwarantowana przez określone procedury i nadzorowana przed podmiot ustanawiający kwalifikację. W edukacji formalnej potwierdzanie kwalifikacji jest integralną częścią systemu (por. tab. 5). Obecnie w ZRK jest ujętych 17 459 18 900 kwalifikacji.   Wszystkie pełne kwalifikacje w edukacji formalnej są obowiązkowo uwzględniane w ZSK, kwalifikacje rynkowe/ustawowe i cząstkowe nadawane w szkolnictwie wyższym np. kwalifikacje podyplomowe są uwzględniane na zasadzie dobrowolności, po spełnieniu określonych wymagań (Ustawa o Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji, Dz.U. 2024 r. poz.. 226 oraz serwis https://kwalifikacje.gov.pl/) (dostęp: wrzesień 2024 r.).

ZRK pełni także funkcję łącznika dla instytucji, które współpracują w ramach ZSK. Zintegrowany Rejestr Kwalifikacji prowadzony jest przez Instytut Badań Edukacyjnych, który dba o kompletność i aktualność danych gromadzonych w Rejestrze.

Walidacja

Ważnym mechanizmem w Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji (ZSK) jest walidacja. Walidacja jako termin wprowadzona została w ustawie o ZSK, Jest to proces sprawdzania, czy osoba ubiegająca się o nadanie określonej kwalifikacji, niezależnie od procesu uczenia się tej osoby, osiągnęła wyodrębnioną część lub całość efektów uczenia się wymaganych dla danej kwalifikacji. 

Walidacja pomaga zarówno osobom uczącym się zweryfikować informację na temat posiadanych umiejętności niezbędnych do zdobycia danej kwalifikacji lub jej wyodrębnionej części i uzyskać certyfikat rozpoznawalny w krajach UE, jak i pracodawcom, umożliwiając im wiarygodne potwierdzenie umiejętności pracowników lub kandydatów do pracy (https://kwalifikacje.edu.pl/) (dostęp: wrzesień 2024 r.). 

Więcej informacji na temat procesu walidacji w Polsce można znaleźć w publikacji Budzewski, M. (2024). European inventory on validation of non-formal and informal learning 2023 update: Poland. European Commission and Cedefop (dostęp: wrzesień 2024 r.) 

Elementami walidacji są:

• identyfikacja osiągnięć – określanie i analiza wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych, które już zostały osiągnięte.
• dokumentacja osiągnięć – gromadzenie dowodów świadczących o osiągnięciu wybranych efektów uczenia się (np. w formie certyfikatów, zaświadczeń o odbytych praktykach, próbek pracy, nagrań wideo, rekomendacji, opisu wykonywanej pracy itp.).
• weryfikacja – sprawdzenie przy zastosowaniu odpowiednich metod, czy określone efekty uczenia się zostały osiągnięte – potwierdzenie zweryfikowanych efektów uczenia się.

Pozytywny wynik walidacji prowadzi do uzyskania certyfikatu potwierdzającego zdobycie kwalifikacji w ramach ZSK. Certyfikowanie jest to proces w wyniku którego osoba, która uzyskała pozytywny wynik walidacji,  ubiegająca się o nadanie określonej kwalifikacji otrzymuje od uprawnionego podmiotu certyfikującego dokument potwierdzający nadanie określonej kwalifikacji. Trzeba zaznaczyć, że tylko instytucje certyfikujące mogą wydawać certyfikaty wyróżnione znakiem graficznym PRK i Europejskiej Ramy Kwalifikacji (ERK). Znak ERK zwiększa rozpoznawalność i wiarygodność danego certyfikatu, także na międzynarodowym rynku pracy.

Walidacja jest złożonym przedsięwzięciem wymagającym przygotowania merytorycznego i organizacyjnego. W Polsce nie ma dotychczas jednego spójnego systemu potwierdzania efektów uczenia się w edukacji pozaformalnej i uczeniu się nieformalnym, ale trwają prace nad doskonaleniem procedur i narzędzi walidacji. W Instytucie Badań Edukacyjnych w latach 2021 – 2023 powstały opracowania dotyczące przygotowania narzędzi walidacji oraz scenariusze i narzędzia walidacji dla 17 kwalifikacji rynkowych. 

Funkcjonujące w tym obszarze rozwiązania stosowane są w różnych branżach i związane z różnymi praktykami i procedurami walidacyjnymi. Niektóre z nich funkcjonują od lat, inne mają charakter innowacji w ramach rozwiązań zagranicznych, jeszcze inne - charakter pilotażowy. 

Egzaminy eksternistyczne

Jedną z form potwierdzania efektów uczenia się zdobytych poza systemem edukacji formalnej są egzaminy eksternistyczne. Dzięki nim istnieje możliwość potwierdzenia efektów uczenia się pozyskanych przez osoby dorosłe, które decydują się na samodzielne przygotowanie do egzaminów na poziomie szkoły podstawowej i ponadpodstawowej, w zakresie wymagań określonych w podstawie programowej kształcenia ogólnego. Egzamin eksternistyczny umożliwia także uzyskanie certyfikatu kwalifikacji zawodowej w zakresie danej kwalifikacji lub dyplomu zawodowego, jeśli zdający posiada certyfikaty kwalifikacji zawodowych ze wszystkich kwalifikacji wyodrębnionych w danym zawodzie i wymagane wykształcenie. Egzaminy te przeprowadzają okręgowe komisje egzaminacyjne. Warto zaznaczyć, że egzamin zawodowy eksternistyczny nie dotyczy wszystkich zawodów nauczanych w systemie oświaty, wykaz zawodów nie objętych tym egzaminem określają przepisy prawa (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 sierpnia 2019 r. w sprawie egzaminów eksternistycznych - Dz.U. 2019 poz. 1717).