Gwarancja miejsca w placówce

Poziom żłobków

Zadania z zakresu opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 są zadaniem własnym gminy. Jednakże legislacja nie gwarantuje miejsca w placówce dla dzieci poniżej 3 lat.

Podstawową barierą w dostępie do żłobków jest ich mała liczba w stosunku do zgłaszanych potrzeb. Celem wprowadzanych od 2011 r. zmian w opiece nad dziećmi do 3 lat jest tworzenie warunków dla rozwoju zróżnicowanych form opieki i poprawa standardów jej funkcjonowania. W ostatnich latach obserwowany był znaczący wzrost liczby placówek opieki nad małym dzieckiem.  Jednak pandemia COVID-19 zahamowała ten wzrost. Zmalało bowiem zainteresowanie instytucjonalną opieką nad dziećmi do lat 3. Z tej przyczyny w 2021 r. liczba dzieci przebywających w żłobkach, klubach dziecięcych i oddziałach żłobkowych spadła o 58,6 tys. w porównaniu z 2020 r. W 2021 r. w placówkach opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 przebywało 170,5 tys. dzieci, w tym 1,3 tys. dzieci niepełnosprawnych.

Podobnie, jak to miało miejsce rok wcześniej, w porównaniu do 2020 roku, w 2021 roku jedynie o 6% wzrosła liczba placówek wczesnej opieki. Potrzeby w zakresie opieki żłobkowej nadal nie są zaspokojone. Przykładowo, w 2021 roku żłobki prowadzone przez gminy stanowiły jedynie 25% ogółu żłobków (przyrost o 1 punkt procentowy w porównaniu z 2020 rokiem). Pozostałe zaś – to żłobki niepubliczne (75%). Gminy prowadzą też jedynie 17% ogółu klubów dziecięcych (przyrost o 4 punkty procentowe w porównaniu z 2020 rokiem – 83% to placówki niepubliczne.

Tabela 1. Liczba instytucji oraz liczba miejsc opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 w latach 2011-2021

Źródło: Sprawozdania rzeczowo-finansowe z wykonywania zadań z zakresu opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 w latach 2011-2021 r. Sprawozdania z roku 2011 i 2012 nie ujmują liczby miejsc w podmiotach niepublicznych – na podstawie Sprawozdania Rady Ministrów z realizacji ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi do lat 3 w 2021 r.

Na koniec 2021 r. (dane ze sprawozdania Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej) instytucje opieki – żłobki, kluby dziecięce oraz dzienni opiekunowie – funkcjonowały już w  1 273 gminach, czyli w 51% wszystkich gmin w Polsce. Podczas gdy na koniec 2020 r. było to  1 131 gmin, co stanowiło 47%. Odnośnie gmin wiejskich to na koniec 2021 roku instytucje opieki były w 558 gminach, tj. w 36% wszystkich gmin wiejskich w porównaniu do 483 gmin na koniec roku 2020, co stanowiło 31% wszystkich gmin wiejskich.

Z powyższych danych wynika, że z każdym rokiem zwiększa się liczba placówek wczesnej opieki. Zwiększa się także liczba gmin, w których ta opieka jest dostępna. Jednak tempo tych zmian jest ciągle zbyt niskie. Na koniec 2021 r. gminy oraz podmioty niepubliczne w 779 gminach (tj. ok. 31 % wszystkich gmin w Polsce) zadeklarowały potrzebę utworzenia nowych miejsc opieki – określając to zapotrzebowanie łącznie na ok. 70,7 tys. miejsc, z tego ok. 60,1 tys. miejsc w żłobkach, ok. 4,1 tys. w klubach dziecięcych oraz ok. 6,5 tys. u dziennych opiekunów. Z gmin, które zadeklarowały potrzebę utworzenia nowych miejsc opieki 271 to gminy wiejskie. Zgłosiły one zapotrzebowanie na 4,7 tys. miejsc opieki.

Tabela 2. Dzieci w wieku 0-3 lata objęte opieką (według danych Głównego Urzędu Statystycznego)

Na koniec 2021 r. opieką objętych było ogółem ok. 28,8% dzieci w wieku powyżej 1. roku życia . Dzieci do ukończenia 1 roku życia objęte opieką stanowiły jedynie 1,1% ogółu. Należy jednak mieć na uwadze, że rodzice najczęściej sami sprawują opiekę nad dziećmi poniżej 1. roku życia, korzystając z urlopu rodzicielskiego, a dodatkowo, zgodnie z przepisami ustawy, w klubach dziecięcych przebywają dzieci w wieku powyżej 1. roku życia, co wpływa na procentowy udział tej grupy wiekowej w całej grupie dzieci objętych opieką w różnych formach opieki.

Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej planuje, że do końca 2030 r. wskaźnik objęcia opieką instytucjonalną dzieci w wieku do 3 lat ma wynieść 33%.

Dzieci niepełnosprawne oraz wymagające szczególnej opieki stanowiły ok. 0,7% wszystkich dzieci korzystających z opieki w żłobkach i klubach dziecięcych (w porównaniu z 2020 rokiem – spadek o 0,2%).

Poziom przedszkoli

Każde dziecko ma prawo do wychowania przedszkolnego od początku roku szkolnego w tym roku kalendarzowym, w którym kończy 3 lata, do końca roku szkolnego w tym roku kalendarzowym, w którym kończy 7 lat. Dzieci w wieku 3–5 lat mają prawo do korzystania z wychowania przedszkolnego w przedszkolu, w oddziale przedszkolnym w szkole podstawowej lub innej formie wychowania przedszkolnego. Dziecko w wieku 6 lat jest obowiązane odbyć roczne przygotowanie przedszkolne.

Organizowanie przedszkoli i szkół na niektórych słabo zaludnionych obszarach wiejskich uniemożliwiała zbyt mała liczba dzieci. W związku z tym obecnie nadal istnieją tam znaczne niezaspokojone potrzeby w zakresie dostępności do edukacji przedszkolnej. Jednocześnie gminy na tych terenach bardzo rzadko korzystały z możliwości tworzenia i prowadzenia punktów przedszkolnych lub zespołów wychowania przedszkolnego – możliwie najbliżej miejsca zamieszkania dziecka. Zgodnie z intencją ustawodawcy inne formy powinny być tworzone przez gminy w szczególnych warunkach demograficznych i geograficznych, jako uzupełnienie sieci przedszkoli. Podobnie jak przedszkola, inne formy wychowania przedszkolnego mogą być publiczne lub niepubliczne. Zakładanie i prowadzenie publicznych innych form wychowania przedszkolnego jest zadaniem własnym gminy. Publiczne inne formy wychowania przedszkolnego mogą być także prowadzone przez osoby prawne lub fizyczne na podstawie zezwolenia właściwej gminy. W tym przypadku otrzymują one na każde dziecko dotację z gminy w wysokości co najmniej 50% wydatków bieżących, jakie są ponoszone przez gminę na dziecko w prowadzonych przez nią przedszkolach.

Z kolei w celu prowadzenia niepublicznej innej formy wychowania przedszkolnego osoby prawne lub fizyczne są zobowiązane do uzyskania wpisu do ewidencji niepublicznych szkół i placówek oświatowych, którą prowadzi gmina. Dotacja na prowadzenie niepublicznej innej formy wynosi co najmniej 40% wydatków bieżących, jakie ponosi na jedno dziecko przedszkole publiczne w tej gminie.

Podobnie jak w przedszkolach, w innych formach realizowana jest podstawa programowa wychowania przedszkolnego, a zajęcia z dziećmi prowadzą nauczyciele posiadający kwalifikacje do pracy w przedszkolu. Nadzór pedagogiczny nad innymi formami wychowania przedszkolnego sprawuje, podobnie jak nad placówkami przedszkolnymi, kurator oświaty.

Działania podejmowane przez Ministerstwo Edukacji Narodowej w celu rozwiązania problemu niedoboru miejsc ECEC obejmują:

• rozwój sieci placówek wychowania przedszkolnego i udostępnienie różnych form wychowania przedszkolnego dla dzieci w wieku przedszkolnym,
• zapewnienie pomocy psychologiczno-pedagogicznej mającej na celu wspieranie rozwoju i edukacji dzieci,
• wsparcie finansowe z budżetu państwa dla samorządów, w celu szybszego zaspokajania potrzeb w zakresie edukacji przedszkolnej.

Wskaźnik upowszechnienia wychowania przedszkolnego dzieci w wieku 3-5 lat w latach szkolnych 2019/20 - 2022/23kształtował się następująco:

Tabela 3. Uczestnictwo dzieci w wieku 3-5 lat w edukacji przedszkolnej (według danych Głównego Urzędu Statystycznego oraz Ministerstwa Edukacji Narodowej).

W roku szkolnym 2022/2023 roku wskaźnik upowszechnienia wychowania przedszkolnego dzieci w wieku 3-5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym wyniósł 90,2%, a co stanowiło wzrost w stosunku do roku 2021/2022 o 0,5%.

Sześciolatki objęte są obowiązkowym rocznym przygotowaniem przedszkolnym, albo mogą  rozpoczynać realizację obowiązku szkolnego w klasach pierwszych szkoły podstawowej, gdyż rodzice mogą wybierać drogę kształcenia dla swoich 6-letnich dzieci (edukacja przedszkolna albo edukacja szkolna).

W 2022 r. liczba dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym wzrosła do 1 533,4 tys.  (w porównaniu do roku 2021 - wzrost o 61,7 tys. dzieci).

Do placówek przedszkolnych w miastach uczęszcza znacznie więcej dzieci w wieku 3-5 lat (97,8%) niż na wsiach, gdzie z edukacji przedszkolnej korzysta  80,8% dzieci. Relatywnie niski wskaźnik upowszechnienia edukacji przedszkolnej na obszarach wiejskich wynika m. in. z tego, że część dzieci mieszkających ma wsi, korzysta z placówek wychowania przedszkolnego znajdujących się w miastach (rodzice dojeżdżają do pracy w mieście i tam ich dziecko korzysta z edukacji przedszkolnej).

Opłaty

Poziom żłobków

Rodzice są zobowiązani do ponoszenia opłat za pobyt oraz wyżywienie dziecka w żłobku, klubie dziecięcym i u dziennego opiekuna. Wysokość opłaty za pobyt oraz maksymalną wysokość opłaty za wyżywienie ustalają, w drodze uchwały, odpowiednio rada gminy, rada powiatu lub sejmik województwa. Powyższe organy mogą także  podjąć uchwałę, w której określane zostają warunki częściowego lub całkowitego zwolnienia z opłat. W żłobkach i klubach prowadzonych przez podmioty inne niż jednostki samorządu terytorialnego, wysokość opłat ustala organ prowadzący.

Opłaty za pobyt w żłobkach, klubach dziecięcych i u dziennych opiekunów pobierane mogą być albo w ujęciu miesięcznym albo godzinowym.

Statut żłobka i klubu dziecięcego określa zasady ustalania opłat za pobyt i wyżywienie w przypadku nieobecności dziecka w żłobku lub klubie dziecięcym.

W 2021 roku opłaty miesięczne najczęściej mieściły się w następujących przedziałach (w całym tekście przyjęty został średni kurs 1 € = 4,4869 zł):

• w żłobkach: do 350 zł (78,00 €) - 20% oraz od 350,01 zł do 600 zł (78,00-133,72 €) - 23%,
• w klubach dziecięcych: od 350,01 zł do 600 zł (78,00-133,72 €) - 20% i od 600,01 zł do 850 zł (133,72-189,44 €) - 22%,
• u dziennych opiekunów: do 350 zł – 15% (78,00 €) i od 850,01 zł do 1000 zł (189,44-222,87 €) - 16%. (na podstawie Sprawozdania Rady Ministrów z realizacji ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 w 2021 r.)

Za wyżywienie rodzice najczęściej ponosili opłatę dzienną. Opłaty te, niezależnie od formy opieki, w większości przypadków mieściły się w przedziale od 7,51 zł do 10 zł (1,67-2,23 €) i powyżej 10 zł. Zdecydowana większość instytucji opieki pobierała opłaty wyższe niż 10 zł dziennie. Zatem za wyżywienie rodzice najczęściej płacili miesięcznie od 157,71 zł do 210 zł (35,15-46,80 €) i powyżej 210 zł (przy założeniu, że dziecko uczęszcza do placówki przez 21 dni roboczych miesięcznie). . Opłaty za żłobki, kluby dziecięce i u dziennych opiekunów są zróżnicowane  zależnie od sektora, do którego należą podmioty tworzące instytucje opieki. Opłaty pobierane od rodziców przez podmioty z sektora publicznego są niższe niż w przypadku opłat podmiotów z sektora prywatnego, gdyż gminy znaczną część kosztów funkcjonowania miejsc ponoszą z własnych środków.

Jednostki samorządu terytorialnego na dofinansowanie kosztów bieżących funkcjonowania miejsc opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 w instytucjach publicznych przeznaczyły w 2021 roku 1 110,3 mln zł (ponad 248,4 mln €). Rok wcześniej było to 926,8 mln zł (ponad 206 mln €).

Od 1 kwietnia 2022 r., zgodnie z nowymi przepisami ustawy o opiece nad dziećmi do lat 3, wprowadzone zostało dofinansowanie w celu obniżenia opłat za pobyt dziecka w żłobku, klubie dziecięcym lub u dziennego opiekuna, wysokości do 400 zł miesięcznie (89,15 €).

Dofinansowanie to przysługuje na dziecko, które uczęszcza do żłobka, klubu dziecięcego albo jest objęte opieką sprawowaną przez dziennego opiekuna, jeżeli nie został przyznany na to dziecko tzw. rodzinny kapitał opiekuńczy. Celem rodzinnego kapitału opiekuńczego jest częściowe pokrycie wydatków związanych z wychowywaniem dziecka, w tym z opieką nad nim i zaspokojeniem jego potrzeb życiowych.

Dofinansowanie w postaci rodzinnego kapitału opiekuńczego przysługuje od pierwszego dnia miesiąca, w którym dziecko ukończyło 12. miesiąc życia, do ostatniego dnia miesiąca poprzedzającego miesiąc, w którym dziecko ukończy 36. miesiąc życia. Dofinansowanie przysługuje w wysokości 500 zł (111,44 €) lub 1000 zł (222,87 €) miesięcznie na dziecko w rodzinie.

Łączna wysokość wypłaconego dofinansowania nie może być wyższa niż 12 000 zł (2 674,45 €) na dziecko.

Poziom przedszkoli

Dla dzieci od 3 lat wychowanie, nauczanie i opieka w wymiarze co najmniej 5 godzin dziennie są bezpłatne, Decyzję o wymiarze czasu bezpłatnego nauczania, wychowania i opieki (nie krótszym niż 5 godzin dziennie) podejmuje gmina. Na podstawie przepisów ustawy z dnia 27 października 2017 r. o finansowaniu zadań oświatowych maksymalna wysokość opłat pobieranych przez gminy od rodziców od 1 września 2022 roku to maksymalnie 1,14 zł. (0,25 €) za każdą dodatkową godzinę (ponad minimum 5 godzin bezpłatnych) korzystania z edukacji przedszkolnej. Ponadto, gmina może określić warunki częściowego lub całkowitego zwolnienia z opłat. Od 1 września 2023 kwota ta  wynosi maksymalnie 1,30 zł (0,29 €). Dla 6-latków edukacja przedszkolna jest bezpłatna niezależnie od długości pobytu w przedszkolu (rodzice płacą tylko za posiłki).

W przypadku dzieci w wieku 5 i 6 lat, jeżeli odległość między domem dziecka a szkołą lub przedszkolem przekracza 3 km, gmina jest zobowiązana zapewnić bezpłatny dojazd do przedszkola publicznego, publicznej innej formy wychowania przedszkolnego lub szkoły z oddziałem przedszkolnym oraz bezpłatną opiekę podczas transportu lub zwrot kosztów komunikacji publicznej.

Publiczne przedszkola mogą organizować różnego rodzaju zajęcia tzw. dodatkowe np., rytmikę, dodatkowy język obcy, ale nie mogą z tego tytułu pobierać dodatkowych opłat (zajęcia te mogą być prowadzone jedynie w ramach standardowych opłat – nie większych niż 1,14 zł, a od września 2023 r. 1,30 zł..