Sytuacja demograficzna

W Polsce ok. 37,6 mln osób zamieszkuje terytorium 313 933 km2. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 120 osób/km2. Największą gęstością zaludnienia charakteryzuje się województwo śląskie (350 osób/km2). Najniższa wartość wskaźnika przypada na województwa podlaskie i warmińsko-mazurskie (56 osób/km2).

Począwszy od okresu powojennego, Polska charakteryzowała się bardzo dużą dynamiką procesów demograficznych – od 1946 r. do 1988 r. liczba ludności wzrosła o 14 mln osób. Od 1989 r. w Polsce utrwala się proces zawężonej zastępowalności pokoleń. W 1999 r. po raz pierwszy wystąpił ubytek ludności, który trwał 9 lat. Jego bezpośrednią przyczyną był spadek liczby urodzeń oraz ujemne saldo migracji zagranicznych definitywnych. Rok 2008 był pierwszym od 11 lat, w którym odnotowano dodatni przyrost rzeczywisty ludności - liczba ludności wzrosła w stosunku do roku poprzedniego o prawie 20 tys. Także w kolejnych latach (2009 - 2012) wystąpił rzeczywisty wzrost liczby ludności, spowodowany dodatnim przyrostem naturalnym i zmniejszeniem ujemnego salda migracji zagranicznych (gwałtowny wzrost migracji definitywnych wystąpił w 2006). Rok 2013 był pierwszym, w którym nie odnotowano przyrostu ludności. W latach 2013-2022 populacja Polski zmniejszała się, z wyjątkiem, roku 2017, kiedy nastąpił nieznaczny przyrost liczby ludności. 31 grudnia 2023 roku populacja wyniosła około 37 mln 636 tys. osób.

Zmiany demograficzne obserwowane w ostatnich latach  mogą wskazywać, że  wyjście z głębokiej depresji demograficznej, w jakiej Polska znajduje się już od dłuższego czasu, jest odległe. Dzietność polskich kobiet kształtuje się na niskim poziomie. W latach 2015-2019 nastąpiła wprawdzie pod tym względem poprawa - współczynnik dzietności wzrósł z 1,29  do 1,419, jednak późniejszym okresie dzietność ponownie się obniżyła i w 2023 r. współczynnik wyniósł 1,16 (oznacza to, że w tym roku na 100 kobiet w wieku 15-49 lat przypadało 116 urodzonych dzieci).

Głęboki niż demograficzny z lat 90. XX w. oraz utrzymująca się od 2004 r. emigracja za granicę (zwłaszcza ludzi młodych) będą powodować – już w nieodległej perspektywie – coraz większe trudności w rozwoju demograficznym, na rynku pracy oraz w systemie zabezpieczenia społecznego. Zgodnie z długofalową prognozą demograficzną do 2035 r., liczba ludności Polski będzie systematycznie zmniejszać się, a tempo tego spadku będzie z upływem czasu coraz wyższe. Będzie także postępować  proces starzenia się społeczeństwa. Wzrośnie udział ludności w wieku poprodukcyjnym. Tzw. współczynnik obciążenia demograficznego ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku nieprodukcyjnym zwiększy się z 55 w 2007 r. do 73 w 2035 r. W roku 2023 wyniósł 71.

Ludność wg wieku

ŹródłoGUS: Mały Rocznik Statystyczny 2023, GUS: Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 r.

Migracja

Szacunkowe dane dotyczące migracji czasowej Polaków pokazują, że migracje zarobkowe Polaków do krajów UE są znaczne. Po zauważalnym spadku liczby Polaków przebywających czasowo za granicą w latach 2008-2010, w kolejnych latach liczba imigrantów z Polski w innych krajach zwiększała się, by w ostatnim okresie ponownie zacząć spadać. W końcu 2020 roku poza granicami Polski przebywało czasowo około 2239 tys. mieszkańców Polski , tj. o 176 tys. (7,3%) mniej niż w 2019 roku. Jednocześnie jednak od kilku lat spada liczba wymeldowań z pobytu stałego w Polsce z powodu wyjazdu za granicę. W 2016 roku po raz pierwszy w omawianym okresie saldo migracji definitywnych dla Polski osiągnęło wartość dodatnią (1,5 tys.). W 2023 r saldo także było dodatnie i wyniosło 6,8 tys.

Nowym zjawiskiem jest masowa migracja obywateli Ukrainy do Polski w związku z wybuchem w lutym 2022 r. wojny na terytorium ukraińskim. Według szacunków opartych na rejestrze PESEL.  liczba ukraińskich uchodźców wojennych w Polsce wynosiła w kwietniu 2024 r. około 1 mln.  Znaczną część uchodźców stanowią dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, którym umożliwiono naukę w polskich placówkach. Według danych Systemu Informacji Oświatowej w roku szkolnym 2023/24 z możliwości tej korzystało około 140 tys. ukraińskich dzieci i młodzieży.  

Źródło:

Informacja o rozmiarach i kierunkach czasowej emigracji z Polski w latach 2004-2020, GUS 2021;

Ludność. Stan i struktura oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2023 r. Stan w dniu 31 XII, GUS 2024

Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 r., GUS 2024

Dane.gov.pl

System Informacji Oświatowej

Stopa bezrobocia

Przez ostatnie 15 lat stopa bezrobocia w Polsce znacząco spadła. W 2005 roku wynosiła ona 18% i była wtedy znacznie większa niż średnia dla krajów UE (9%). W 2023 r.  roku  stopa bezrobocia w Polsce wynosiła 2,8% i była niższa niż średnia europejska (EU27) wynosząca 6,1%. Natomiast stopa bezrobocia wśród młodych ludzi (do 25 roku życia) wyniosła 12,1% i jest niższa od średniej unijnej o około 3 punkty procentowe.

Źródło: Eurostat

Język urzędowy i języki mniejszości narodowych

W Polsce językiem urzędowym jest język polski – stanowią o tym Konstytucja i ustawa o języku polskim (Dz.U. z 8 listopada 1999 r.). Realizacja prawa do ochrony, zachowania i rozwoju tożsamości kulturowej mniejszości narodowych jest zagwarantowana w Konstytucji i ustawie z 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. z 31 stycznia 2005 r.). Ustawa ta określa zadania i kompetencje organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego w zakresie realizacji praw mniejszości.

W ustawie wyróżnia się:

• 9 mniejszości narodowych: białoruską, czeską, litewską, niemiecką, ormiańską, rosyjską, słowacką, ukraińską i żydowską,
• 4 mniejszości etniczne: karaimską, łemkowską, romską i tatarską,
• jedną społeczność posługującą się językiem regionalnym Kaszubów.

Realizacja prawa osób należących do mniejszości do nauki języka mniejszości lub w języku mniejszości, a także prawa tych osób do nauki historii i kultury mniejszości odbywa się na zasadach określonych w ustawie z 7 września 1991 r. o systemie oświaty.

Zgodnie z art. 13 ustawy o systemie oświaty szkoła i placówka publiczna umożliwia uczniom podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności naukę języka oraz własnej historii i kultury. Na wniosek rodziców nauka może być prowadzona w:

1. osobnych grupach, oddziałach lub szkołach;
2. grupach, oddziałach lub szkołach – z dodatkową nauką języka oraz własnej historii i kultury;
3. międzyszkolnych zespołach nauczania.

Szczegóły organizacji nauczania określa Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 18 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków i sposobu wykonywania przez przedszkola, szkoły i placówki publiczne zadań umożliwiających podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym.

W porównaniu z innymi krajami europejskimi Polska jest stosunkowo jednorodna pod względem narodowościowym. W 2021 roku, kiedy przeprowadzono ostatni spis powszechny,  nie więcej niż 3% ogółu mieszkańców stanowiła ludność mniejszości narodowych. W związku z trwającą w Ukrainie wojną, i spowodowaną przez nią migracją rodzin do Polski, od 2022 r. znacznie zwiększyła się liczba obywateli Ukrainy zamieszkałych w Polsce. Według rejestru PESEL w kwietniu 2024 roku liczba uchodźców wojennych z Ukrainy mieszkających w Polsce wynosi ok. 950 tys.  

Z tego powodu w roku szkolnym 2022/2023 najliczniej reprezentowaną mniejszością narodową w szkołach była mniejszość ukraińska, licząca około 140 tys. uczniów. Jednak większość uczniów z Ukrainy nie pobierało w polskich szkołach lekcji języka ukraińskiego.  Liczba szkół (podstawowych bądź ponadpodstawowych) organizujących takie lekcje wyniosła w całym kraju 88.  Najwięcej placówek prowadziło zajęcia dla uczniów z mniejszości niemieckiej – ich liczba wyniosła 607, co stanowiło 55% ogólnej liczby szkół prowadzących zajęcia w zakresie nauczania języka mniejszości narodowych i etnicznych. 

Ogółem w roku szkolnym 2022/2023 nauczaniem języka ojczystego innego niż język polski objęto:

• 78,8 tys. uczniów w 1031 szkołach podstawowych i zespołach szkół
• 2,2 tys. uczniów w 65 szkołach ponadpodstawowych

.

Źródło:

• Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2022/2023
• System Informacji Oświatowej
• www.dane.gov.pl

Religie

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej gwarantuje wolność sumienia i wyznania religijnego. Kościoły (wszelkich wyznań) oraz Państwo są niezależne i autonomiczne; nie ma oficjalnej religii państwowej.

Największym Kościołem w Polsce jest Kościół rzymskokatolicki - jeśli przyjąć za kryterium przynależności do tej wspólnoty liczbę ochrzczonych, obejmuje on około 85% ogółu mieszkańców (32,1 miliona osób w 2021 r.). Do Kościoła katolickiego należy także Kościół greckokatolicki, skupiający około 55 tysięcy wiernych.

Kościół prawosławny i Kościoły starokatolickie skupiają 500 tys. wyznawców (1,3% ogółu mieszkańców). Wyznawców około 30 Kościołów protestanckich i tradycji protestanckiej jest około 150 tys. (0,4% ogółu mieszkańców) – wśród nich największy jest Kościół ewangelicko-augsburski (61 tys. wiernych). Ponadto istnieje w Polsce około 20 Kościołów lub związków wyznaniowych skupiających od kilkudziesięciu osób do niewiele ponad 5 tys. wyznawców (wyjątkiem jest Związek Wyznania Świadków Jehowy, skupiający 115 tys. tzw. głosicieli).

Kościół rzymskokatolicki, mimo że najliczniejszy, przez długi okres nie miał uregulowanych stosunków prawnych z Państwem (w przeciwieństwie do innych Kościołów i związków wyznaniowych). Konkordat pomiędzy Watykanem a Rzeczpospolitą Polską został ratyfikowany przez Sejm 8 stycznia 1998 roku, a następnie podpisany przez Prezydenta.

Najważniejszym zapisem Konkordatu dotyczącym oświaty jest stwierdzenie, że państwo gwarantuje organizowanie nauki religii w ramach planu zajęć w szkołach publicznych (podstawowych, ponadpodstawowych oraz przedszkolach) zgodnie z wolą zainteresowanych (w przedszkolach i szkołach podstawowych są to rodzice, w szkołach ponadpodstawowych – uczniowie).

Szczegółowe zasady organizacji lekcji religii określa Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w szkołach publicznych. Przy organizacji tych zajęć znaczenie ma także Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych. 1 września 2012 weszła regulacja, zgodnie z którą, zajęcia z religii lub etyki nie należą automatycznie do zajęć obowiązkowych, nabierają charakteru obowiązkowego dopiero po złożeniu przez rodziców stosownej deklaracji. Ta sama zasada obowiązuje także np. w odniesieniu do nauczania języków mniejszości narodowych, języka regionalnego.

Źródło: Wyznania religijne w Polsce 2019-2021. GUS 2022