Sytuacja demograficzna

W Polsce ok. 38,0 mln osób zamieszkuje terytorium 312 685 km2. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 122 osoby/km2. Największą gęstością zaludnienia charakteryzuje się województwo śląskie (364 osoby/km2). Najniższa wartość wskaźnika przypada na województwa podlaskie i warmińsko-mazurskie (odpowiednio 58 i 59 osób/km2).

Począwszy od okresu powojennego, Polska charakteryzowała się bardzo dużą dynamiką procesów demograficznych – od 1946 r. do 1988 r. liczba ludności wzrosła o 14 mln osób. Od 1989 r. w Polsce utrwala się proces zawężonej zastępowalności pokoleń. W 1999 r. po raz pierwszy wystąpił ubytek ludności, który trwał 9 lat. Jego bezpośrednią przyczyną był spadek liczby urodzeń oraz ujemne saldo migracji zagranicznych definitywnych. Rok 2008 był pierwszym od 11 lat, w którym odnotowano dodatni przyrost rzeczywisty ludności - liczba ludności wzrosła w stosunku do roku poprzedniego o prawie 20 tys. Także w kolejnych latach (2009 - 2012) wystąpił rzeczywisty wzrost liczby ludności, spowodowany dodatnim przyrostem naturalnym i zmniejszeniem ujemnego salda migracji zagranicznych (gwałtowny wzrost migracji definitywnych wystąpił w 2006). Rok 2013 był pierwszym, w którym nie odnotowano przyrostu ludności. W latach 2013-2022 populacja Polski zmniejszała się, z wyjątkiem, roku 2017, kiedy nastąpił nieznaczny przyrost liczby ludności. 31 grudnia 2022 roku populacja wyniosła około 37 mln 776 tys. osób.

Zmiany demograficzne obserwowane w ostatnich latach  mogą wskazywać, że  wyjście z głębokiej depresji demograficznej, w jakiej Polska znajduje się już od dłuższego czasu, jest odległe. Dzietność polskich kobiet kształtuje się na niskim poziomie. W latach 2015-2019 nastąpiła wprawdzie pod tym względem poprawa - współczynnik dzietności wzrósł z 1,29  do 1,419, jednak późniejszym okresie dzietność ponownie się obniżyła i w 2022 r. współczynnik wyniósł 1,26 (oznacza to, że w tym roku na 100 kobiet w wieku 15-49 lat przypadało 126 urodzonych dzieci).

Głęboki niż demograficzny z lat 90. XX w. oraz utrzymująca się od 2004 r. emigracja za granicę (zwłaszcza ludzi młodych) będą powodować – już w nieodległej perspektywie – coraz większe trudności w rozwoju demograficznym, na rynku pracy oraz w systemie zabezpieczenia społecznego. Zgodnie z długofalową prognozą demograficzną do 2035 r., liczba ludności Polski będzie systematycznie zmniejszać się, a tempo tego spadku będzie z upływem czasu coraz wyższe. Będzie także postępować  proces starzenia się społeczeństwa. Wzrośnie udział ludności w wieku poprodukcyjnym. Tzw. współczynnik obciążenia demograficznego ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku nieprodukcyjnym zwiększy się z 55 w 2007 r. do 73 w 2035 r. W roku 2022 wyniósł 70.

Ludność wg wieku

Źródło GUS Mały Rocznik Statystyczny 2023, www.stat.gov.pl

Migracja

Szacunkowe dane dotyczące migracji czasowej Polaków pokazują, że migracje zarobkowe Polaków do krajów UE są znaczne. Po zauważalnym spadku liczby Polaków przebywających czasowo za granicą w latach 2008-2010, w kolejnych latach liczba imigrantów z Polski w innych krajach zwiększała się, by w ostatnim okresie ponownie zacząć spadać. W końcu 2020 roku poza granicami Polski przebywało czasowo około 2239 tys. mieszkańców Polski , tj. o 176 tys. (7,3%) mniej niż w 2019 roku. Jednocześnie jednak od kilku lat spada liczba wymeldowań z pobytu stałego w Polsce z powodu wyjazdu za granicę. W 2016 roku po raz pierwszy w omawianym okresie saldo migracji definitywnych dla Polski osiągnęło wartość dodatnią (1,5 tys.). W 2022 r saldo także było dodatnie i wyniosło 1,9 tys.

Nowym zjawiskiem jest masowa migracja obywateli Ukrainy do Polski w związku z wybuchem w lutym 2022 r. wojny na terytorium ukraińskim. Według szacunków opartych na danych Straży Granicznej liczba uchodźców ukraińskich w Polsce wynosiła w lutym 2023 r. około 2,4-2,7 mln.  Znaczną część uchodźców stanowią dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, którym umożliwiono naukę w polskich placówkach. W roku szkolnym 2022/23 z możliwości tej korzystało około 190 tys. ukraińskich dzieci i młodzieży.  

Źródło:

Informacja o rozmiarach i kierunkach czasowej emigracji z Polski w latach 2004-2020, GUS 2021;

Ludność. Stan i struktura oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2020 r. Stan w dniu 31 XII, GUS 2022

System Informacji Oświatowej

Stopa bezrobocia

Przez ostatnie 15 lat stopa bezrobocia w Polsce znacząco spadła. W 2005 roku wynosiła ona 18% i była wtedy znacznie większa niż średnia dla krajów UE (9%). W 2022 r.  roku  stopa bezrobocia w Polsce wynosiła 2,9% i była niższa niż średnia europejska (EU27) wynosząca 6,2%. Natomiast stopa bezrobocia wśród młodych ludzi (do 25 roku życia) wyniosła 10,8% i jest niższa od średniej unijnej o około 4 punkty procentowe.

Źródło: Eurostat

Język urzędowy i języki mniejszości narodowych

W Polsce językiem urzędowym jest język polski – stanowią o tym Konstytucja i ustawa o języku polskim (Dz.U. z 8 listopada 1999 r.).

W porównaniu z innymi krajami europejskimi Polska jest bardzo jednorodna pod względem narodowościowym. Szacuje się, że nie więcej niż 3% ogółu mieszkańców stanowi ludność mniejszości narodowych. Po przełomie 1989 roku zaczęło się odradzanie poczucia tożsamości narodowej i etnicznej wśród mniejszości. Stale rozwija się sieć szkół prowadzących kształcenie lub organizujących dodatkowe zajęcia dla uczniów pochodzących z mniejszości narodowych – od 1990 roku ich liczba wzrosła ponad czterokrotnie.

Realizacja prawa do ochrony, zachowania i rozwoju tożsamości kulturowej mniejszości narodowych jest zagwarantowana w Konstytucji i ustawie z 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. z 31 stycznia 2005 r.). Ustawa ta określa zadania i kompetencje organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego w zakresie realizacji praw mniejszości.

W ustawie wyróżnia się:

• 9 mniejszości narodowych: białoruską, czeską, litewską, niemiecką, ormiańską, rosyjską, słowacką, ukraińską i żydowską,
• 4 mniejszości etniczne: karaimską, łemkowską, romską i tatarską,
• jedną społeczność posługującą się językiem regionalnym Kaszubów.

Realizacja prawa osób należących do mniejszości do nauki języka mniejszości lub w języku mniejszości, a także prawa tych osób do nauki historii i kultury mniejszości odbywa się na zasadach określonych w ustawie z 7 września 1991 r. o systemie oświaty.

Zgodnie z art. 13 ustawy o systemie oświaty szkoła i placówka publiczna umożliwia uczniom podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności naukę języka oraz własnej historii i kultury. Na wniosek rodziców nauka może być prowadzona w:

1. osobnych grupach, oddziałach lub szkołach;
2. grupach, oddziałach lub szkołach – z dodatkową nauką języka oraz własnej historii i kultury;
3. międzyszkolnych zespołach nauczania.

Szczegóły organizacji nauczania określa Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 18 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków i sposobu wykonywania przez przedszkola, szkoły i placówki publiczne zadań umożliwiających podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym.

W roku szkolnym 2021/2022 nauczaniem języka ojczystego innego niż język polski objęto:

• 71,8 tys. uczniów w 1026 szkołach podstawowych i zespołach szkół
• 2,2 tys. uczniów w 62 szkołach ponadpodstawowych

W związku z trwającą w Ukrainie wojną, i spowodowaną przez nią migracją rodzin do Polski, w roku szkolnym 2021/2022 najliczniej reprezentowaną mniejszością narodową w szkołach była mniejszość ukraińska, licząca około 200 tys. uczniów. Jednak większość uczniów z Ukrainy nie pobierało w polskich szkołach lekcji języka ukraińskiego.  Liczba szkół (podstawowych bądź ponadpodstawowych) organizujących takie lekcje wyniosła w całym kraju 90.  Najwięcej placówek prowadziło zajęcia dla uczniów z mniejszości niemieckiej – ich liczba wyniosła 599, co stanowiło 55% ogólnej liczby szkół prowadzących zajęcia w zakresie nauczania języka mniejszości narodowych i etnicznych. 

Źródło:

• Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2021/2022
• System Informacji Oświatowej

Religie

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej gwarantuje wolność sumienia i wyznania religijnego. Kościoły (wszelkich wyznań) oraz Państwo są niezależne i autonomiczne; nie ma oficjalnej religii państwowej.

Największym Kościołem w Polsce jest Kościół rzymskokatolicki - jeśli przyjąć za kryterium przynależności do tej wspólnoty liczbę ochrzczonych, obejmuje on około 85% ogółu mieszkańców (32,1 miliona osób w 2021 r.). Do Kościoła katolickiego należy także Kościół greckokatolicki, skupiający około 55 tysięcy wiernych.

Kościół prawosławny i Kościoły starokatolickie skupiają 500 tys. wyznawców (1,3% ogółu mieszkańców). Wyznawców około 30 Kościołów protestanckich i tradycji protestanckiej jest około 150 tys. (0,4% ogółu mieszkańców) – wśród nich największy jest Kościół ewangelicko-augsburski (61 tys. wiernych). Ponadto istnieje w Polsce około 20 Kościołów lub związków wyznaniowych skupiających od kilkudziesięciu osób do niewiele ponad 5 tys. wyznawców (wyjątkiem jest Związek Wyznania Świadków Jehowy, skupiający 115 tys. tzw. głosicieli).

Kościół rzymskokatolicki, mimo że najliczniejszy, przez długi okres nie miał uregulowanych stosunków prawnych z Państwem (w przeciwieństwie do innych Kościołów i związków wyznaniowych). Konkordat pomiędzy Watykanem a Rzeczpospolitą Polską został ratyfikowany przez Sejm 8 stycznia 1998 roku, a następnie podpisany przez Prezydenta.

Najważniejszym zapisem Konkordatu dotyczącym oświaty jest stwierdzenie, że państwo gwarantuje organizowanie nauki religii w ramach planu zajęć w szkołach publicznych (podstawowych, ponadpodstawowych oraz przedszkolach) zgodnie z wolą zainteresowanych (w przedszkolach i szkołach podstawowych są to rodzice, w szkołach ponadpodstawowych – uczniowie).

Szczegółowe zasady organizacji lekcji religii określa Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w szkołach publicznych. Przy organizacji tych zajęć znaczenie ma także Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych. 1 września 2012 weszła regulacja, zgodnie z którą, zajęcia z religii lub etyki nie należą automatycznie do zajęć obowiązkowych, nabierają charakteru obowiązkowego dopiero po złożeniu przez rodziców stosownej deklaracji. Ta sama zasada obowiązuje także np. w odniesieniu do nauczania języków mniejszości narodowych, języka regionalnego.

Źródło: Wyznania religijne w Polsce 2019-2021. GUS 2022