Szkolnictwo niepubliczne w systemie oświaty

Szkolnictwo niepubliczne (niepaństwowe) rozwinęło się w Polsce praktycznie po roku 1989 (wcześniej miało charakter marginalny).

Generalnie szkoły i placówki prowadzone przez podmioty z sektora pozarządowego mogą mieć status publicznych lub niepublicznych:

1. Szkoły publiczne, których nie prowadzi organ administracji rządowej (właściwy minister) ani jednostka samorządu terytorialnego (gmina, powiat, województwo), powstają za specjalnym zezwoleniem udzielonym na wniosek osoby fizycznej lub prawnej. Zapewnia ona i realizuje ustalone przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania programy nauczania, zasady oceniania i klasyfikacji uczniów. Kształci bezpłatnie w zakresie zajęć ujętych w ramowych planach nauczania. Przyjmuje uczniów na zasadach określonych w przepisach powszechnie obowiązującego prawa.
2. Szkoły niepubliczne są instytucjami zakładanymi i prowadzonymi przez osoby prawne lub osoby fizyczne bez potrzeby uzyskania zezwolenia, wyłącznie na podstawie wpisu do ewidencji placówek i szkół niepublicznych właściwej jednostki samorządu terytorialnego. Szkoła niepubliczna realizuje podstawę programową kształcenia ogólnego oraz obowiązkowe zajęcia edukacyjne według zasad tożsamych ze szkołami publicznymi; stosuje również takie same zasady klasyfikowania i promowania uczniów oraz zatrudnia nauczycieli posiadających kwalifikacje określone przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania. Może pobierać opłaty za naukę i przyjmuje uczniów na zasadach określanych autonomicznie w statucie.

Możliwość tworzenia i prowadzenia szkół niepublicznych jest zagwarantowana w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (art. 70 ust. 3). Zarówno szkoły publiczne, jak i niepubliczne podlegają państwowemu nadzorowi pedagogicznemu pod względem jakości kształcenia i zgodności prowadzenia działalności z prawem, jakkolwiek w przypadku szkół publicznych nadzór ten jest nieco szerszy niż w przypadku szkół niepublicznych (w przypadku szkół niepublicznych środki nadzorcze są nieco ograniczone w porównaniu ze szkołami publicznymi). W konsekwencji podstawową cechą odróżniającą szkoły publiczne i niepubliczne jest bezpłatne nauczanie oraz gwarancja powszechnej dostępności dla ludności – zwłaszcza w odniesieniu do szkół podstawowych. Państwo gwarantuje powszechne uznawanie wyników nauczania i umożliwia uczniom automatyczne przechodzenie do innych szkół publicznych lub niepublicznych o podobnym statusie.

Wychowanie przedszkolne

W roku szkolnym 2021/2022 wychowanie przedszkolne w różnych formach obejmowało ok. 1,5 mln dzieci (wzrost o 48,0 tys. osób, tj. o 3,4% w stosunku do roku poprzedniego). Do 13,5 tys. przedszkoli uczęszczało nieco ponad 1,1 mln dzieci, z czego ok. 40% przypadało na przedszkola niepubliczne, prowadzone na ogół przez osoby fizyczne oraz osoby prawne, w tym organizacje wyznaniowe i stowarzyszenia. Do 7,5 tys. oddziałów przedszkolnych przy szkołach podstawowych uczęszczało 247,5 tys. dzieci. Do 1,5 tys. innych form wychowania przedszkolnego (punktów przedszkolnych, zespołów wychowania przedszkolnego) uczęszczało ok. 27,2 tys. dzieci, z czego większość (ponad 60%) do jednostek niepublicznych. Wskaźnik upowszechnienia edukacji przedszkolnej wśród dzieci w wieku 3-6 lat wyniósł 90,4%.

W Polsce istnieje instytucjonalna opieka nad dzieckiem do lat 3, sprawowana przez żłobki dziecięce, kluby dziecięce i dziennych opiekunów. Obecnie podstawowym aktem prawnym regulującym funkcjonowanie różnych form opieki nad dzieckiem do lat 3 jest ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3. Kompetencje dotyczące opieki nad dzieckiem do lat 3 należą obecnie do Ministra Rodziny i Polityki Społecznej. Według stanu na koniec 2022 r. działało 5,3 tys. żłobków oraz klubów dziecięcych, z czego ok. 4,4 tys. (92%) stanowiły żłobki. W większości placówki te stanowią własność prywatną osób fizycznych (66,2%). Więcej informacji na ten temat zob. Rozdział Wczesna edukacja i opieka (ECEC).

Szkolnictwo podstawowe

W roku szkolnym 2021/2022 działało 14 144 szkół podstawowych dla dzieci i młodzieży, ze szkołami specjalnymi włącznie. Ogółem – włącznie ze szkołami podstawowymi dla dorosłych – prowadzono 14 205 takich szkół. Uczęszczało do nich ponad 3,1 mln uczniów.  Zdecydowaną większość – 11 941 szkół (ok. 84,4%) – prowadziły jednostki samorządu terytorialnego (tj. gminy, którym przypisano to jako zadanie ustawowe); są to szkoły publiczne. Ten sam status posiadało również 54 (niecałe 0,4%) szkoły prowadzone przez administrację rządową. W pozostałym zakresie organami prowadzącymi szkoły podstawowe (w większości – chociaż nie wyłącznie – niepubliczne) były osoby fizyczne i osoby prawne prawa prywatnego. Udział sektora niepaństwowego w tej dziedzinie oświaty wynosi ok. 15,6% ogółu jednostek i ok. 7,1% ogółu uczniów; w ostatnich latach widoczny jest w tym zakresie trend wzrostowy.

Od dnia 1 września 2017 r. wszystkie szkoły podstawowe (publiczne i niepubliczne) podlegały obligatoryjnemu przekształceniu z sześcioletnich w ośmioletnie. Szkoły o strukturze klas I-VI, których organy prowadzące nie dopełniły w tym celu odpowiednich formalności, uległy obowiązkowej likwidacji z dniem 31 sierpnia 2018 r.

Szkoły podstawowe niepubliczne mają praktycznie równorzędny status prawny w stosunku do szkół publicznych. Wymagania wobec szkół niepublicznych określa szczegółowo art. 14 ust. 3 ustawy - Prawo oświatowe, nakładając na nie szereg obowiązków w zakresie zbliżenia standardów prowadzonej działalności edukacyjnej do szkół publicznych, m.in. jeśli chodzi o wymiar godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych oraz system ocen klasyfikacyjnych. Niespełnianie tych wymogów prowadzi do likwidacji szkoły.

Szkołom niepublicznym gwarantuje się dofinansowanie z budżetu władz lokalnych (gmina lub powiat) lub – w przypadku szkół artystycznych – bezpośrednio z budżetu centralnego. Dotacja odpowiada co najmniej 100% kwoty subwencji na każdego ucznia, wypłacanej przez budżet państwa samorządom lokalnym w celu utrzymania publicznych szkół; jest ona znacząco wyższa w odniesieniu do uczniów niepełnosprawnych. Szczegółową regulację zasad finansowania szkolnictwa — publicznego i niepublicznego — ze środków publicznych obejmuje ustawa z dnia 27 października 2017 r. o finansowaniu zadań oświatowych.

Szkolnictwo średnie dla młodzieży oraz policealne

Funkcję szkół średnich I stopnia w Polsce od 1 września 2019 r. przejęły klasy VII-VIII szkół podstawowych (zamiast dotychczasowych gimnazjów). Jednocześnie nastąpiło wówczas wydłużenie cyklu kształcenia w szkołach średnich II stopnia (obecnie określanych mianem „ponadpodstawowych”). W roku szkolnym 2021/2022 we wszystkich tych typach szkół pobierało naukę ok. 1,5 mln uczniów. Organami prowadzącymi szkoły ponadpodstawowe dla  młodzieży są w znacznej większości jednostki samorządu terytorialnego (głównie powiaty); udział sektora publicznego w tym obszarze edukacji oscyluje w granicach 80-85%. W okresie sprawozdawczym w Polsce działało: 3 166 liceów ogólnokształcących (w tym 2 331 dla młodzieży), 1 854 technika, 1 674 branżowych szkół I stopnia, 136 branżowych szkół II stopnia oraz 557 szkół przysposabiających do pracy.

Do szkół szczebla ponadpodstawowego zalicza się również szkoły policealne. W roku szkolnym 2021/2022 działało 1 357 takich szkół (spadek liczby rok do roku o 7,6%), przy czym znaczna większość (1 144,  co stanowi 81,3%) była zarządzana przez podmioty sektora prywatnego.

Niepubliczne szkoły średnie oraz szkoły policealne są – na podobnych zasadach jak szkoły podstawowe – dofinansowywane z budżetu władz lokalnych (na szczeblu powiatów) lub, jeśli chodzi o szkoły artystyczne, bezpośrednio z budżetu centralnego.

Szczegółowe dane statystyczne na temat szkół średnich w Polsce można znaleźć w rozdziale pt. „Szkolnictwo średnie i policealne”. Zob. również publikację polskiego Głównego Urzędu Statystycznego pt. „Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2021-2022” (część danych w wersji dwujęzycznej – polskiej i angielskiej).

Szkolnictwo wyższe - uczelnie niepubliczne

Ustawa z 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym stworzyła podstawy prawne do tworzenia uczelni niepublicznych. Od późnych lat 90. niepubliczne wyższe szkoły zawodowe, prowadzące wyłącznie studia umożliwiające uzyskanie tytułu licencjata, mogły powstawać na podstawie ustawy z 26 czerwca 1997 r. o wyższych szkołach zawodowych. Pierwsze uczelnie niepubliczne, z wyjątkiem istniejących od lat kilku uczelni prowadzonych przez Kościoły i inne związki wyznaniowe, zostały zarejestrowane w 1991 r. Od wczesnych lat 90. sektor niepublicznego szkolnictwa wyższego rozrósł się błyskawicznie i w roku 2009/2010 obejmował 330 uczelnie. Od tego czasu, ze względu na postępujący niż demograficzny, obserwowany jest powolny spadek liczby uczelni niepublicznych – w roku 2021/2022 było ich 281 . W roku akademickim w uczelniach niepublicznych uczyło się 32,5% ogólnej liczby studentów. Jeśli chodzi o liczbę studentów studiujących w poszczególnych niepublicznych szkołach wyższych, różnice między uczelniami są bardzo duże. Niektóre z nich mają po kilkuset studentów, podczas gdy inne – po kilka tysięcy.

Uczelnie niepubliczne podlegają tej samej legislacji, co uczelnie publiczne. Większość z obecnie istniejących   278 uczelni niepublicznych to uczelnie zawodowe, a jedynie 10 uczelni niepublicznych to uczelnie akademickie, zrzeszone w Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich. W roku 2015 pierwsza akademicka szkoła niepubliczna uzyskała status uniwersytetu.

Uczelnia niepubliczna tworzona jest przez założyciela, tj. osobę fizyczną albo osobę prawną niebędącą jednostką samorządu terytorialnego lub państwową albo samorządową osobą prawną. Możliwe jest również utworzenie uczelni niepublicznej w wyniku połączenia dwóch uczelni niepublicznych. Utworzenie takiej uczelni wymaga zgody ministra właściwego ds. szkolnictwa wyższego.

Niepubliczne uczelnie akademickie mogą otrzymywać środki finansowe na działalność badawczą (również na inwestycje w tym obszarze), ale nie otrzymują środków na utrzymanie i rozwój potencjału dydaktycznego, ani na inwestycje dotyczące kształcenia. Niepubliczne uczelnie zawodowe otrzymują środki na świadczenia dla studentów i wsparcie osób niepełnosprawnych. Mogą również, tak jak i pozostałe uczelnie, starać się o środki w ramach programów i przedsięwzięć Ministra oraz zadań finansowanych ze źródeł zagranicznych.

Uczelnie niepubliczne są zobowiązane przestrzegać tych samych zasad prowadzenia studiów oraz kształcenia doktorantów, co uczelnie publiczne. Przyznają także tytuły zawodowe i stopnie naukowe na podstawie tych samych zasad co uczelnie publiczne (opisane w punktach powyżej). W odróżnieniu od publicznych szkół wyższych, uczelnie niepubliczne pobierają czesne zarówno za studia stacjonarne jak i niestacjonarne. Poziom opłat jest bardzo zróżnicowany i zależy od uczelni, typu studiów (stacjonarne lub niestacjonarne), kierunku studiów, a nawet roku (darmowy pierwszy semestr, niższe opłaty na pierwszym roku, wyższe w kolejnych latach).

Jeśli chodzi o kierunki studiów, przeważająca większość uczelni niepublicznych prowadzi studia na następujących kierunkach: ekonomicznych, administracyjnych, oraz z obszaru nauk społecznych.

Kształcenie i szkolenie dorosłych - prywatne formy kształcenia ustawicznego

Kształcenie ustawiczne realizowane w szkołach niepublicznych, które nie mają uprawnień publicznych, i placówkach niepublicznych ma w zasadzie charakter prywatny. Koszty kształcenia są pokrywane ze środków słuchaczy, a w przypadku skierowania z zakładu pracy mogą być także pokrywane przez pracodawcę. Z danych Rejestru Instytucji Szkoleniowych wynika, że działa ich obecnie 13 114, z czego 6 502 pojawiło się w rejestrze po roku 2019.  3806 spośród instytucji w rejestrze prowadzi szkolenia finansowane z Europejskiego Funduszu Społecznego, 2 893 prowadziło w poprzednim roku szkolenia na zlecenie państwowych urzędów pracy, 3 497 udzieliło pomocy osobom bezrobotnym po zakończeniu szkolenia, natomiast 2 663 posiada akredytację lub znak jakości.