Zarządzanie edukacją na szczeblu lokalnym (w powiecie i gminie)

Zarządzanie oświatą w powiecie

Powiat jest pośrednim szczeblem administracyjnym usytuowanym pomiędzy województwem i gminą, ustanowionym na mocy ustawy z 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa. Utworzono wówczas 373 powiaty. Według stanu w dniu 1 stycznia 2023 r. jest 380 powiatów, w tym 66 miast na prawach powiatów.

Do zadań własnych powiatu należy zakładanie i prowadzenie publicznych szkół podstawowych specjalnych, szkół ponadpodstawowych, w tym z oddziałami integracyjnymi, szkół sportowych i mistrzostwa sportowego oraz placówek, z wyjątkiem szkół i placówek o znaczeniu regionalnym i ponadregionalnym. Z zakresu odpowiedzialności powiatu w dziedzinie oświaty został wyłączony – jak już wyjaśniono – nadzór pedagogiczny, który sprawuje kurator oświaty na poziomie regionalnym (wojewódzkim). Mimo to odpowiednie organy powiatu (szczególnie zarząd i starosta) mają liczne kompetencje w zakresie obsady stanowisk kierowniczych w szkołach, organizowania w tym celu konkursów, a także stanowienia lokalnych przepisów prawnych w sprawach dotyczących szkół i nauczycieli.

Powiat może zakładać i prowadzić w ramach zadań własnych publiczne placówki doskonalenia nauczycieli, zakłady kształcenia nauczycieli i biblioteki pedagogiczne, dzięki czemu uzupełnia zbyt skromną sieć takich placówek na szczeblu wojewódzkim.

Zarządzanie oświatą w gminie

Najniższym poziomem zarządzania jest poziom gmin. Według stanu na 1 stycznia 2023 r. istniało 2 477 gmin, w tym 1 498 wiejskich, 677 miejsko-wiejskich i 302 miejskie.

Do zadań własnych gminy należy zakładanie i prowadzenie publicznych przedszkoli, w tym z oddziałami integracyjnymi, i przedszkoli specjalnych, szkół podstawowych, w tym z oddziałami integracyjnymi, z wyjątkiem szkół specjalnych, szkół artystycznych oraz szkół przy zakładach karnych, zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich. Nadzór pedagogiczny nad tymi placówkami leży w gestii kuratorów oświaty. Gmina, podobnie jak powiat, może zakładać i prowadzić w ramach zadań własnych publiczne placówki doskonalenia nauczycieli, zakłady kształcenia nauczycieli i biblioteki pedagogiczne.

Zarządzanie szkołą/placówką oświatową/uczelnią

W polskim systemie edukacji odpowiedzialność za kierowanie szkołą lub placówką jest wprawdzie jednoosobowa i spoczywa na dyrektorze szkoły (placówki). Jednak wykonywanie przez niego zadań kierowniczych wspomagają inne osoby i organy. Zbiorowym organem szkoły o szerokich kompetencjach decyzyjnych oraz doradczych jest rada pedagogiczna. W szkołach publicznych działają również tzw. organy społeczne, składające się całkowicie lub częściowo z odbiorców usług edukacyjnych (rodziców oraz uczniów): rada szkoły (placówki), rada rodziców i samorząd uczniowski.

Kandydata na stanowisko dyrektora szkoły (przedszkola lub innej placówki edukacyjnej) wyłania się w drodze konkursu. Stanowisko dyrektora powierza organ prowadzący na 5 lat szkolnych. W uzasadnionych przypadkach, w uzgodnieniu z kuratorem oświaty, można powierzyć to stanowisko na krótszy okres, jednak nie krótszy niż 1 rok szkolny.

W szkole i placówce, w której zgodnie z ustawą zostało utworzone stanowisko wicedyrektora lub inne stanowiska kierownicze, powołuje na nie i odwołuje z nich dyrektor po konsultacjach z radą szkoły, radą pedagogiczną oraz z organem prowadzącym szkołę.

Dyrektor szkoły lub placówki wykonuje m.in. następujące zadania:

• kieruje działalnością szkoły lub placówki i reprezentuje ją na zewnątrz;
• sprawuje nadzór pedagogiczny;
• sprawuje opiekę nad uczniami oraz stwarza warunki harmonijnego rozwoju psychofizycznego uczniów poprzez aktywne działania prozdrowotne;
• realizuje uchwały rady szkoły oraz rady pedagogicznej;
• dysponuje środkami finansowymi i ponosi odpowiedzialność za ich wykorzystanie;
• wykonuje zadania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom i nauczycielom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę lub placówkę;
• stwarza warunki do działania w szkole lub placówce: wolontariuszy, stowarzyszeń i innych organizacji, w szczególności organizacji harcerskich, których celem statutowym jest działalność wychowawcza lub rozszerzanie i wzbogacanie form działalności dydaktycznej, wychowawczej, opiekuńczej i innowacyjnej szkoły lub placówki;
• współdziała ze szkołami wyższymi w organizacji praktyk pedagogicznych;
• wykonuje inne zadania wynikające z przepisów szczególnych;
• odpowiada za właściwą organizację i przebieg sprawdzianów i egzaminów.

Dyrektor jest kierownikiem zakładu pracy dla zatrudnionych nauczycieli i pracowników niebędących nauczycielami, a w związku z tym decyduje w sprawach:

• zatrudniania i zwalniania nauczycieli i innych pracowników szkoły lub placówki;
• przyznawania nagród oraz wymierzania kar porządkowych;
• występowania z wnioskami w sprawach odznaczeń, nagród i innych wyróżnień.

Dyrektor szkoły lub placówki jest zwolniony z prowadzenia części godzin lekcyjnych, do których jest zobowiązany jako nauczyciel. Tygodniowy wymiar godzin, do którego jest zobowiązany dyrektor, zależy od wielkości szkoły.

W szkole i placówce zatrudniającej co najmniej 3 nauczycieli działa rada pedagogiczna, która jest kolegialnym organem szkoły lub placówki w zakresie realizacji jej statutowych zadań dotyczących kształcenia, wychowania i opieki. Nauczyciele szkół zatrudniających mniej niż 3 nauczycieli są członkami rady pedagogicznej szkoły, której jest podporządkowana szkoła filialna. W skład rady pedagogicznej wchodzą dyrektor szkoły lub placówki, jako przewodniczący oraz wszyscy nauczyciele zatrudnieni w szkole lub placówce. W zebraniach rady pedagogicznej mogą także brać udział, z głosem doradczym, osoby zapraszane przez jej przewodniczącego za zgodą lub na wniosek rady pedagogicznej, w tym przedstawiciele stowarzyszeń i innych organizacji, w szczególności organizacji harcerskich, których celem statutowym jest działalność wychowawcza lub rozszerzanie i wzbogacanie form działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej szkoły lub placówki.

Dyrektor szkoły lub placówki przedstawia radzie pedagogicznej, nie rzadziej niż dwa razy w roku szkolnym, ogólne wnioski wynikające ze sprawowanego nadzoru pedagogicznego oraz informacje o działalności szkoły.

Do kompetencji stanowiących rady pedagogicznej należy:

• zatwierdzanie planów pracy szkoły lub placówki;
• podejmowanie uchwał w sprawie wyników klasyfikacji i promocji uczniów oraz innowacji i eksperymentów pedagogicznych;
• ustalanie organizacji doskonalenia zawodowego nauczycieli szkoły lub placówki;
• podejmowanie uchwał w sprawach skreślenia z listy uczniów;
• ustalanie sposobu wykorzystania wyników nadzoru pedagogicznego, w tym sprawowanego nad szkołą lub placówką przez organ sprawujący nadzór pedagogiczny, w celu doskonalenia pracy szkoły lub placówki.

Rada pedagogiczna opiniuje:

• organizację pracy szkoły lub placówki;
• projekt planu finansowego szkoły lub placówki;
• wnioski dyrektora o przyznanie nauczycielom odznaczeń, nagród i innych wyróżnień;
• propozycje dyrektora w sprawach przydziału nauczycielom stałych prac i zajęć w ramach wynagrodzenia zasadniczego oraz dodatkowo płatnych zajęć.

Rada pedagogiczna przygotowuje projekt statutu szkoły lub placówki albo jego zmian i przedstawia go do uchwalenia radzie szkoły lub placówki. Może wystąpić do organu prowadzącego szkołę z wnioskiem o odwołanie nauczyciela ze stanowiska dyrektora lub z innego stanowiska kierowniczego w szkole lub placówce; w takim wypadku organ uprawniony do odwołania jest zobowiązany przeprowadzić postępowanie wyjaśniające i powiadomić o jego wyniku radę pedagogiczną w ciągu 14 dni od otrzymania wniosku.

Uchwały rady pedagogicznej są podejmowane zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy jej członków.

W publicznej szkole i placówce może działać rada szkoły (placówki). W skład rady, która powinna liczyć co najmniej 6 osób, wchodzą w równej liczbie: (1) nauczyciele wybrani przez ogół nauczycieli; (2) rodzice wybrani przez ogół rodziców; (3) uczniowie wybrani przez ogół uczniów (z wyjątkiem uczniów przedszkoli, szkół podstawowych, specjalnych dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym, znacznym lub głębokim oraz innych szkół mi placówek określonych przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania).

Rada szkoły i placówki uczestniczy w rozwiązywaniu spraw wewnętrznych, a także:

• uchwala statut szkoły lub placówki;
• opiniuje projekt planu finansowego szkoły lub placówki;
• może występować do organu sprawującego nadzór pedagogiczny z wnioskami o dokonanie oceny działalności szkoły lub placówki, jej dyrektora lub nauczyciela;
• opiniuje plan pracy szkoły lub placówki, projekty innowacji i eksperymentów pedagogicznych oraz inne sprawy istotne dla szkoły lub placówki;
• z własnej inicjatywy ocenia sytuację oraz stan szkoły lub placówki i występuje z wnioskami do dyrektora, rady pedagogicznej, organu prowadzącego szkołę lub placówkę, do wojewódzkiej rady oświatowej.

Rada szkoły i placówki może gromadzić fundusze z dobrowolnych składek oraz innych źródeł w celu wspierania działalności statutowej szkoły lub placówki.

W szkołach i placówkach publicznych działają rady rodziców, które reprezentują ogół rodziców uczniów. Rada rodziców może występować do dyrektora i innych organów szkoły lub placówki, organu prowadzącego oraz organu sprawującego nadzór pedagogiczny z wnioskami i opiniami we wszystkich sprawach szkoły lub placówki.

Do kompetencji rady rodziców należy:

• uchwalanie w porozumieniu z radą pedagogiczną: programu wychowawczego oraz programu profilaktyki;
• opiniowanie programu i harmonogramu poprawy efektywności kształcenia lub wychowania;
• opiniowanie projektu planu finansowego składanego przez dyrektora szkoły.

W celu wspierania działalności statutowej szkoły lub placówki, rada rodziców może gromadzić fundusze z dobrowolnych składek rodziców oraz innych źródeł.

W szkole i placówce działa samorząd uczniowski. Samorząd tworzą wszyscy uczniowie szkoły lub placówki. Zasady wybierania i działania organów samorządu określa regulamin uchwalany przez ogół uczniów w głosowaniu równym, tajnym i powszechnym. Organy samorządu są jedynymi reprezentantami ogółu uczniów. Regulamin samorządu nie może być sprzeczny ze statutem szkoły lub placówki. Samorząd może przedstawiać radzie szkoły lub placówki, radzie pedagogicznej oraz dyrektorowi wnioski i opinie we wszystkich sprawach szkoły lub placówki, w szczególności dotyczących realizacji podstawowych praw uczniów, takich jak prawo do:

• zapoznawania się z programem nauczania, jego treścią, celem i wymaganiami;
• jawnej i umotywowanej oceny postępów w nauce i zachowaniu;
• organizacji życia szkolnego, umożliwiające zachowanie właściwych proporcji między wysiłkiem szkolnym a możliwością rozwijania własnych zainteresowań;
• redagowania i wydawania gazety szkolnej;
• organizowania działalności kulturalnej, oświatowej, sportowej oraz rozrywkowej,
• wyboru nauczyciela pełniącego rolę opiekuna samorządu.

Ponadto, w szkole i placówce mogą działać stowarzyszenia i inne organizacje, a w szczególności organizacje harcerskie, których celem statutowym jest działalność wychowawcza albo rozszerzanie i wzbogacanie form działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej szkoły lub placówki. Nie dopuszcza się działalności w szkole partii i organizacji politycznych. Zgodę na prowadzenie przez organizacje działalności na terenie szkoły wyraża dyrektor szkoły, po uprzednim uzgodnieniu warunków tej działalności oraz po uzyskaniu pozytywnej opinii rady szkoły lub placówki i rady rodziców.

Szkolnictwo wyższe

Reforma wprowadzona w roku 2018 r. wprowadziła szereg zmian w zakresie funkcjonowania poszczególnych organów uczelni, ich kompetencji, sposobu działania i powoływania. Szczegółowe informacje na temat organów uczelni można znaleźć w publikacji Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, dostępnej w j. polskim „Przewodnik po systemie szkolnictwa wyższego i nauki”

Podstawowymi organami kolegialnymi uczelni publicznej są senat i rada uczelni. Organem kolegialnym uczelni niepublicznej jest senat. Dodatkowe organy kolegialne uczelni w obu typach uczelni może wprowadzać statut.

Organem jednoosobowym uczelni jest rektor.. Statut uczelni niepublicznej może przewidywać istnienie innego, oprócz rektora, organu jednoosobowego.

Kadencja senatu i rektora trwa cztery lata i rozpoczyna się w dniu 1 września w roku wyborów, a kończy w dniu 31 sierpnia w roku, w którym upływa kadencja. W uczelni publicznej rektor oraz członek senatu nie mogą być powołani do pełnienia tej samej funkcji na więcej niż dwie następujące po sobie kadencje.

Organami wyborczymi uczelni publicznej są kolegia elektorów.

Rada uczelni

Rada uczelni składa się z 6 albo 8 osób wybieranych przez senat, przy czym ich dokładna liczba jest wskazana w statucie uczelni. Co najmniej 50% wchodzących w skład rady uczelni musi pochodzić spoza wspólnoty uczelni. Obok członków wybieranych przez senat do rady wchodzi przewodniczący samorządu studenckiego. Dodatkowo, w posiedzeniach rady uczelni uczestniczy z głosem doradczym przedstawiciel każdej działającej w uczelni zakładowej organizacji związkowej. Przewodniczącym rady uczelni jest jej członek pochodzący spoza wspólnoty uczelni, wybrany przez senat.

Kadencja członków rady uczelni trwa 4 lata i rozpoczyna się w styczniu roku następującego po roku, w którym rozpoczęła się kadencja senatu. Ta sama osoba może być członkiem rady uczelni nie więcej niż przez 2 następujące po sobie kadencje.

Do zadań rady uczelni należą: opiniowanie projektu strategii uczelni, opiniowanie projektu statutu, monitorowanie gospodarki finansowej uczelni, monitorowanie zarządzania uczelnią, wskazywanie kandydatów na rektora, po zaopiniowaniu przez senat, opiniowanie sprawozdania z realizacji strategii uczelni. Dodatkowo rada może wykonywać również inne zadania wskazane w statucie uczelni.

W ramach monitorowania gospodarki finansowej rada uczelni: opiniuje plan rzeczowo-finansowy, zatwierdza sprawozdanie z wykonania planu rzeczowo-finansowego, zatwierdza sprawozdanie finansowe. Roczne sprawozdanie finansowe uczelni publicznej badane jest przez firmę audytorską, której wyboru dokonuje rada uczelni.

Rektor

W uczelniach publicznych rektora wybiera kolegium elektorów bezwzględną większością głosów. W uczelniach niepublicznych rektora powołuje założyciel, wybiera senat, albo inny określony w statucie organ uczelni. Funkcję tę może pełnić osoba posiadająca co najmniej stopień naukowy doktora, chyba że statut określa wyższe wymagania w tym zakresie. Warunkiem pełnienia funkcji rektora jest zatrudnienie w uczelni jako podstawowym miejscu pracy.

Rektor kieruje działalnością uczelni, reprezentuje ją na zewnątrz i jest przełożonym pracowników, studentów i doktorantów uczelni. Rektor uczelni publicznej podejmuje decyzje we wszystkich sprawach dotyczących uczelni, z wyjątkiem spraw zastrzeżonych przez ustawę lub statut do kompetencji innych organów uczelni lub kanclerza, w szczególności do jego kompetencji należy:

• przygotowywanie projektu statutu oraz projektu strategii uczelni
• składanie sprawozdania z realizacji strategii uczelni
• wykonywanie czynności z zakresu prawa pracy
• powoływanie osób do pełnienia funkcji kierowniczych w uczelni i ich odwoływanie
• prowadzenie polityki kadrowej w uczelni
• tworzenie studiów na określonym kierunku, poziomie i profilu
• tworzenie szkół doktorskich
• prowadzenie gospodarki finansowej uczelni
• zapewnianie wykonywania przepisów obowiązujących w uczelni.

Rektor uczelni publicznej odpowiada, na zasadach określonych w odrębnych przepisach, za naruszenie w uczelni dyscypliny finansów publicznych.

Senat

W publicznej uczelni akademickiej w składzie senatu zasiadają: 1) profesorowie i profesorowie uczelni, którzy stanowią nie mniej niż 50% składu senatu, 2) studenci i doktoranci, którzy stanowią nie mniej niż 20% składu senatu, 3) pozostali nauczyciele akademiccy i pracownicy niebędący nauczycielami akademickimi, którzy stanowią nie mniej niż 25% składu senatu.

W skład senatu publicznej uczelni zawodowej wchodzą: 1) nauczyciele akademiccy posiadający co najmniej stopień doktora, którzy stanowią nie mniej niż 50% składu senatu, 2) studenci, którzy stanowią nie mniej niż 20% składu senatu, 3) pozostali nauczyciele akademiccy nieposiadający stopnia doktora i pracownicy niebędący nauczycielami akademickimi, którzy stanowią nie mniej niż 25% składu senatu.

Do kompetencji senatu należy:

• uchwalanie statutu
• uchwalanie regulaminu studiów oraz regulaminu szkoły doktorskiej
• uchwalanie strategii uczelni i zatwierdzanie sprawozdania z jej realizacji
• powoływanie i odwoływanie członków rady uczelni
• opiniowanie kandydatów na rektora
• przeprowadzanie oceny funkcjonowania uczelni
• formułowanie rekomendacji dla rady uczelni i rektora w zakresie wykonywanych przez nich zadań
• nadawanie stopni naukowych i stopni w zakresie sztuki (jeśli statut nie stanowi inaczej)
• nadawanie tytułu doktora honoris causa
• ustalanie warunków, trybu oraz terminu rozpoczęcia i zakończenia rekrutacji na studia i na kształcenie specjalistyczne oraz zasad rekrutacji do szkoły doktorskiej
• ustalanie programów studiów
• ustalanie programów studiów podyplomowych i kształcenia specjalistycznego,
• ustalanie programów kształcenia w szkołach doktorskich (wymaga zasięgnięcia opinii
• samorządu doktorantów)
• określanie sposobu potwierdzania efektów uczenia się
• wskazywanie kandydatów do instytucji przedstawicielskich środowiska szkolnictwa wyższego i nauki.

Federacje uczelni i ich organy

Reforma systemu szkolnictwa wyższego i nauki, wprowadzona w roku 2018, pozwala na tworzenie federacji, które są bardziej zaawansowana formą funkcjonujących wcześniej związków uczelni. Federacja uczelni jest formą współdziałania uczelni akademickich (publicznych albo niepublicznych) lub uczelni publicznych i innych podmiotów systemu szkolnictwa wyższego i nauki.

Do zadań federacji może należeć: prowadzenie działalności naukowej, kształcenie doktorantów, nadawanie stopni naukowych lub stopni w zakresie sztuki, komercjalizacja wyników działalności naukowej oraz know-how związanego z tymi wynikami. Umowa federacyjna może dopuszczać również inne zadania, z wyłączeniem kształcenia.

Prezydent

Organem jednoosobowym federacji jest jej prezydent, któremu przysługuje domniemanie kompetencji. Do zadań prezydenta należą: reprezentacja federacji i zarządzanie jej funkcjonowaniem, w tym w zakresie pracowników zatrudnianych przez federację (ale nie pracowników jednostek wchodzących w skład federacji); prowadzenie gospodarki finansowej federacji oraz dbałość o jej funkcjonowanie w ramach obowiązującego prawa.

Pierwszego prezydenta federacji podmiotów publicznych powołuje Minister, natomiast kolejni powoływani są zgodnie z trybem określonym w statucie federacji.

Zgromadzenie

Zgromadzenie jest organem kolegialnym federacji, a jego zadania w znacznej mierze określa statut federacji. Zgodnie z ustawową, do kompetencji zgromadzenia federacji należą: uchwalanie zmian statutu, monitorowanie gospodarki finansowej federacji (w tym opiniowanie planu rzeczowo-finansowego, zatwierdzanie sprawozdania z wykonania planu rzeczowo-finansowego, zatwierdzanie sprawozdania finansowego),  przeprowadzanie oceny funkcjonowania federacji, formułowanie rekomendacji dla prezydenta w zakresie wykonywanych przez niego zadań, nadawanie stopni naukowych i stopni w zakresie sztuki.

Zarówno prezydent, jak i członkowie zgromadzenia federacji, muszą spełniać wszystkie wymogi, jakie stawia się członkom rad uczelni. Statut może przewidywać również inne organy federacji.