Opieka nad dziećmi w wieku do 3 lat

Przepisy ogólnokrajowe dotyczące opieki nie przewidują zatrudniania w żłobkach lub klubach dziecięcych specjalistów w zakresie poradnictwa czy doradztwa na rzecz pracowników placówki lub rodziców dzieci ani wsparcia psychologicznego lub pedagogicznego dla dzieci. Zgodnie z przepisami opiekun pracujący z dziećmi w żłobku lub klubie dziecięcym ma obowiązek współpracowania z rodzicami, a współpraca ta ma w szczególności formę konsultacji i udzielania informacji i porad rodzicom w zakresie pracy z dziećmi – zob. informacje o opiekunach w rozdziale 4.

Wychowanie przedszkolne i edukacja szkolna

W przepisach dotyczących wychowania przedszkolnego i edukacji szkolnej wyodrębnia się następujące stanowiska pracowników zajmujących się poradnictwem lub doradztwem: nauczyciel pedagog, nauczyciel pedagog specjalny, nauczyciel psycholog, nauczyciel terapeuta pedagogiczny, nauczyciel logopeda, nauczyciel doradca zawodowy oraz nauczyciel doradca metodyczny i nauczyciel konsultant. (Zob. też rozdział 9.1. – Kształcenie nauczycieli).

Pracownicy zajmujący te stanowiska są klasyfikowani w przepisach jako nauczyciele, choć jedynie niektórzy z nich prowadzą określone rodzaje zajęć (np. nauczyciel terapeuta pedagogiczny – zajęcia korekcyjno-kompensacyjne; nauczyciel logopeda – zajęcia logopedyczne; nauczyciel doradca zawodowy – zajęcia związane z wyborem kierunku kształcenia i zawodu). Przepisy określają wymagane kwalifikacje i zadania poszczególnych specjalistów.

Pedagogów, psychologów, logopedów i doradców zawodowych zatrudniają także poradnie psychologiczno-pedagogiczne, które należą do systemu oświaty. Poradnie zajmują się diagnozowaniem dzieci i młodzieży, udzielaniem bezpośredniej pomocy psychologiczno-pedagogicznej oraz wspieraniem przedszkoli, szkół i placówek w realizacji zadań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych. Szczegółowe informacje o poradniach przedstawiono w rozdziale 12 „Wsparcie pedagogiczne i poradnictwo”.

Nauczyciel pedagog, nauczyciel psycholog i nauczyciel pedagog specjalny

Stanowisko nauczyciela-pedagoga w ogólnodostępnych przedszkolach i szkołach na wszystkich poziomach edukacji oraz innych placówkach ogólnodostępnych może zajmować osoba, która ukończyła:

• studia drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie, na kierunku pedagogika w specjalności odpowiadającej prowadzonym zajęciom, oraz posiada przygotowanie pedagogiczne lub
• studia drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie, na dowolnym kierunku i studia podyplomowe w zakresie prowadzonych zajęć oraz posiada przygotowanie pedagogiczne.

Wyłącznie w ogólnodostępnym przedszkolu lub szkole podstawowej na tym stanowisku można również zatrudnić osobę, która ukończyła:

• studia pierwszego stopnia na kierunku pedagogika w specjalności odpowiadającej prowadzonym zajęciom oraz posiada przygotowanie pedagogiczne lub
• studia pierwszego stopnia na dowolnym kierunku i studia podyplomowe w zakresie prowadzonych zajęć oraz posiada przygotowanie pedagogiczne.

Kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela-pedagoga w przedszkolu lub szkole specjalnej lub w oddziale specjalnym w przedszkolu lub szkole ogólnodostępnej posiada osoba, która:

• ukończyła studia na kierunku pedagogika lub pedagogika specjalna, w specjalności odpowiedniej do niepełnosprawności uczniów, na poziomie wymaganym do zajmowania stanowiska nauczyciela w danym typie szkoły, oraz posiada przygotowanie pedagogiczne; lub
• posiada kwalifikacje określone wyżej dla nauczycieli-pedagogów w przedszkolach, szkołach i placówkach ogólnodostępnych oraz ukończyła studia, studia podyplomowe, zakład kształcenia nauczycieli lub kurs kwalifikacyjny, w zakresie pedagogiki specjalnej odpowiedniej do niepełnosprawności uczniów lub rodzaju placówki.

Od nauczycieli psychologów we wszystkich rodzajach przedszkoli, szkół i placówek wymaga się ukończenia jednolitych studiów magisterskich lub studiów pierwszego i drugiego stopnia na kierunku psychologia w specjalności odpowiadającej prowadzonym zajęciom oraz przygotowania pedagogicznego. Wymagania dla tego stanowiska spełnia również osoba, która posiada dyplom magistra psychologii lub magistra filozofii chrześcijańskiej ze specjalizacją filozoficzno-psychologiczną uzyskany na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim do 1 października 1981 r. lub dyplom magistra filozofii chrześcijańskiej w zakresie psychologii uzyskany w Akademii Teologii Katolickiej do końca 1992 r., pracowała w zawodzie co najmniej dwa lata oraz posiada przygotowanie pedagogiczne.

Do obowiązków nauczyciela pedagoga i nauczyciela psychologa należy w szczególności:

• prowadzenie badań i działań diagnostycznych uczniów, w tym diagnozowanie indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych uczniów w celu określenia mocnych stron, predyspozycji, zainteresowań i uzdolnień uczniów oraz przyczyn niepowodzeń edukacyjnych lub trudności w funkcjonowaniu uczniów, w tym barier i ograniczeń utrudniających funkcjonowanie ucznia i jego uczestnictwo w życiu przedszkola, szkoły lub placówki;
• diagnozowanie sytuacji wychowawczych w przedszkolu, szkole lub placówce w celu rozwiązywania problemów wychowawczych, które stanowią barierę i ograniczających aktywne i pełne uczestnictwo ucznia w życiu przedszkola, szkoły lub placówki;
• udzielanie uczniom pomocy psychologiczno-pedagogicznej w formach odpowiednich do rozpoznanych potrzeb;
• podejmowanie działań z zakresu profilaktyki uzależnień i innych problemów dzieci i młodzieży;
• minimalizowanie skutków zaburzeń rozwojowych, zapobieganie zaburzeniom zachowania oraz inicjowanie różnych form pomocy w środowisku przedszkolnym, szkolnym i pozaszkolnym uczniów;
• inicjowanie i prowadzenie działań mediacyjnych i interwencyjnych w sytuacjach kryzysowych;
• pomoc rodzicom i nauczycielom w rozpoznawaniu i rozwijaniu indywidualnych możliwości, predyspozycji i uzdolnień uczniów;
• wspieranie nauczycieli, wychowawców grup wychowawczych i innych specjalistów w:
  • rozpoznawaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych uczniów; oraz
  • udzielaniu pomocy psychologiczno-pedagogicznej.

Zgodnie ze znowelizowanymi przepisami, które weszły w życie 1 września 2022 r., stanowisko pedagoga specjalnego może zajmować osoba, która ukończyła:

• jednolite studia magisterskie na kierunku pedagogika specjalna oraz posiada przygotowanie pedagogiczne lub
• jednolite studia magisterskie lub studia pierwszego lub drugiego stopnia w zakresie pedagogiki specjalnej oraz posiada przygotowanie pedagogiczne lub
• jednolite studia magisterskie lub studia pierwszego i drugiego stopnia w zakresie pedagogiki oraz posiada przygotowanie pedagogiczne, a ponadto ukończyła kurs kwalifikacyjny w zakresie pedagogiki specjalnej albo studia podyplomowe w zakresie pedagogiki specjalnej lub edukacji włączającej.

Aby ułatwić przedszkolom i szkołom zatrudnianie nauczycieli-pedagogów specjalnych, do 31 sierpnia 2026 r. stanowisko to będą również mogły zajmować osoby, które posiadają następujące kwalifikacje:

• w przedszkolach – kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela w przedszkolu i w klasach I-III szkoły podstawowej oraz ukończone studia podyplomowe w zakresie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka,
• w szkołach i przedszkolach – kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela w szkole i przedszkolu oraz ukończony kurs kwalifikacyjny lub studia podyplomowe w zakresie pedagogiki specjalnej.

Do zadań pedagoga specjalnego należy:

• współpraca z nauczycielami, wychowawcami grup wychowawczych lub innymi specjalistami, rodzicami oraz uczniami w:
• rekomendowaniu dyrektorowi przedszkola, szkoły lub placówki działań w zakresie zapewnienia aktywnego i pełnego uczestnictwa uczniów w życiu przedszkola, szkoły i placówki oraz dostępności architektonicznej, cyfrowej i informacyjno-komunikacyjnej dla osób ze specjalnymi potrzebami;
• prowadzeniu badań i działań diagnostycznych związanych z rozpoznawaniem indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych uczniów w celu określenia mocnych stron, predyspozycji, zainteresowań i uzdolnień uczniów oraz przyczyn niepowodzeń edukacyjnych lub trudności w funkcjonowaniu uczniów, w tym barier i ograniczeń utrudniających funkcjonowanie ucznia i jego uczestnictwo w życiu szkoły i placówki;
• rozwiązywaniu problemów dydaktycznych i wychowawczych uczniów;
• określaniu niezbędnych do nauki warunków, sprzętu specjalistycznego i środków dydaktycznych, w tym wykorzystujących technologie informacyjno-komunikacyjne, odpowiednich ze względu na indywidualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne oraz możliwości psychofizyczne ucznia;
• współpraca z zespołem nauczycieli i specjalistów, który odpowiada za opracowanie i realizację indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego ucznia posiadającego orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, w tym zapewnienia mu pomocy psychologiczno-pedagogicznej;
• wspieranie nauczycieli, wychowawców grup wychowawczych i innych specjalistów w:
• rozpoznawaniu przyczyn niepowodzeń edukacyjnych uczniów lub trudności w ich funkcjonowaniu, w tym barier i ograniczeń utrudniających funkcjonowanie ucznia i jego uczestnictwo w życiu szkoły lub placówki,
• udzielaniu pomocy psychologiczno-pedagogicznej w bezpośredniej pracy z uczniem,
• dostosowaniu sposobów i metod pracy do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia oraz jego możliwości psychofizycznych,
• doborze metod, form kształcenia i środków dydaktycznych do potrzeb uczniów;
• udzielanie pomocy psychologiczno-pedagogicznej uczniom, rodzicom uczniów i nauczycielom;
• współpraca, w zależności od potrzeb, z innymi podmiotami (m.in. rodzicami ucznia, dyrektorem i nauczycielami przedszkola, szkoły lub placówki, pielęgniarką środowiska nauczania lub higienistką, poradniami psychologiczno-pedagogicznymi (zob. rozdział 12 „Wsparcie pedagogiczne i poradnictwo”), placówkami doskonalenia nauczycieli, innymi przedszkolami, szkołami i placówkami; organizacjami pozarządowymi oraz innymi instytucjami i podmiotami działającymi na rzecz rodziny, dzieci i młodzieży);
• przedstawianie radzie pedagogicznej propozycji w zakresie doskonalenia zawodowego nauczycieli szkoły lub placówki w zakresie zadań określonych dla pedagoga specjalnego.

Nauczyciel terapeuta pedagogiczny

Na stanowisku nauczyciela-terapeuty pedagogicznego we wszystkich rodzajach przedszkoli i szkół na wszystkich poziomach edukacji oraz innych placówkach można zatrudnić osobę, która ukończyła:

• studia w zakresie terapii pedagogicznej na poziomie wymaganym do zajmowania stanowiska nauczyciela w danym typie szkoły lub placówki, lub
• studia na poziomie wymaganym do zajmowania stanowiska nauczyciela w danym typie szkoły lub placówki i studia pierwszego stopnia, studia podyplomowe lub kurs kwalifikacyjny w zakresie terapii pedagogicznej,

oraz posiada przygotowanie pedagogiczne.

Do zadań terapeuty pedagogicznego należy:

• prowadzenie badań diagnostycznych uczniów z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi lub specyficznymi trudnościami w uczeniu się w celu rozpoznawania trudności oraz monitorowanie efektów oddziaływań terapeutycznych;
• rozpoznawanie przyczyn utrudniających uczniom aktywne i pełne uczestnictwo w życiu przedszkola, szkoły lub placówki;
• prowadzenie zajęć korekcyjno-kompensacyjnych oraz innych zajęć terapeutycznych;
• podejmowanie działań profilaktycznych zapobiegających niepowodzeniom edukacyjnym uczniów, we współpracy z rodzicami uczniów;
• wspieranie nauczycieli, wychowawców grup wychowawczych i innych specjalistów w:
• rozpoznawaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych uczniów w celu określenia mocnych stron, predyspozycji, zainteresowań i uzdolnień uczniów oraz przyczyn niepowodzeń edukacyjnych lub trudności w funkcjonowaniu uczniów, w tym barier i ograniczeń utrudniających funkcjonowanie ucznia i jego uczestnictwo w życiu przedszkola, szkoły lub placówki;
• udzielaniu pomocy psychologiczno-pedagogicznej.

Wśród specjalistów zapewniających opiekę psychologiczno-pedagogiczną jedynie terapeuta pedagogiczny może prowadzić zajęcia korekcyjno-kompensacyjne.

Nauczyciel logopeda

Od nauczyciela-logopedy wymaga się ukończenia:

• studiów w zakresie logopedii na poziomie wymaganym do zajmowania stanowiska nauczyciela w danym typie szkoły lub placówki, lub
• studiów na poziomie wymaganym do zajmowania stanowiska nauczyciela w danym typie szkoły lub placówki i studiów pierwszego stopnia lub studiów podyplomowych w zakresie logopedii

oraz posiadania przygotowania pedagogicznego.

Zadania nauczyciela-logopedy obejmują:

• diagnozowanie logopedyczne, w tym prowadzenie badań przesiewowych w celu ustalenia stanu mowy oraz poziomu rozwoju językowego uczniów;
• prowadzenie zajęć logopedycznych dla uczniów oraz porad i konsultacji dla rodziców i nauczycieli w zakresie stymulacji rozwoju mowy uczniów i eliminowania jej zaburzeń;
• podejmowanie działań profilaktycznych zapobiegających powstawaniu zaburzeń komunikacji językowej we współpracy z rodzicami uczniów;
• wspieranie nauczycieli, wychowawców grup wychowawczych i innych specjalistów w:
• rozpoznawaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych uczniów w celu określenia mocnych stron, predyspozycji, zainteresowań i uzdolnień uczniów oraz przyczyn niepowodzeń edukacyjnych lub trudności w funkcjonowaniu uczniów, w tym barier i ograniczeń utrudniających funkcjonowanie ucznia i jego uczestnictwo w życiu przedszkola, szkoły lub placówki;
• udzielaniu pomocy psychologiczno-pedagogicznej.

Nauczyciel doradca zawodowy

Stanowisko nauczyciela-doradcy zawodowego w ogólnodostępnych przedszkolach i szkołach na wszystkich poziomach edukacji oraz innych placówkach ogólnodostępnych może zajmować osoba, która:

• ukończyła studia drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie w zakresie doradztwa zawodowego lub
• studia drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie na dowolnym kierunku (specjalności) i studia podyplomowe w zakresie doradztwa zawodowego

oraz posiada przygotowanie pedagogiczne.

Wyłącznie w ogólnodostępnym przedszkolu lub szkole podstawowej na tym stanowisku można również zatrudnić osobę, która ukończyła:

• ukończyła studia pierwszego stopnia w zakresie doradztwa zawodowego lub
• studia pierwszego stopnia na dowolnym kierunku (specjalności) i studia podyplomowe w zakresie doradztwa zawodowego

oraz posiada przygotowanie pedagogiczne.

Na stanowisku nauczyciela-doradcy zawodowego w przedszkolu lub szkole specjalnej lub w oddziale specjalnym w przedszkolu lub szkole ogólnodostępnej zatrudnia się osobę, która:

• ma kwalifikacje określone wyżej oraz
• ukończyła studia, studia podyplomowe, zakład kształcenia nauczycieli lub kurs kwalifikacyjny, w zakresie pedagogiki specjalnej odpowiedniej do niepełnosprawności uczniów lub rodzaju placówki.

Do zadań nauczyciela-doradcy zawodowego należy:

• prowadzenie zajęć związanych z wyborem kierunku kształcenia i zawodu z uwzględnieniem rozpoznanych mocnych stron, predyspozycji, zainteresowań i uzdolnień uczniów;
• współpraca z innymi nauczycielami w tworzeniu i zapewnieniu ciągłości działań w zakresie zajęć związanych z wyborem kierunku kształcenia i zawodu;
• wspieranie nauczycieli, wychowawców grup wychowawczych i innych specjalistów w udzielaniu pomocy psychologiczno-pedagogicznej.

Nauczyciel-doradca metodyczny i nauczyciel-konsultant

W odróżnieniu od nauczycieli zajmujących wymienione wyżej stanowiska, którzy pracują z uczniami, nauczycielami i/lub rodzicami, nauczyciele-doradcy metodyczni i nauczyciele-konsultanci wspierają wyłącznie kadrę dydaktyczną i kierowniczą. Zarówno doradca metodyczny, jak i konsultant mają kwalifikacje, jakich wymaga się od nauczycieli (zob. rozdział 9.1. – Kształcenie nauczycieli), przy czym w ich przypadku konieczny jest dyplom magisterski.

Nauczyciel-doradca metodyczny wspomaga nauczycieli i radę pedagogiczną (w której skład wchodzą wszyscy nauczyciele oraz dyrektor) w przedszkolu, szkole i placówce w:

• rozwijaniu umiejętności metodycznych;
• planowaniu, organizowaniu i badaniu efektów procesu dydaktyczno-wychowawczego, z uwzględnieniem zróżnicowanych potrzeb uczniów;
• opracowywaniu, doborze i adaptacji programów nauczania;
• podejmowaniu działań innowacyjnych.

W ramach tych zadań nauczyciele-doradcy metodyczni:

• udzielają indywidualnych konsultacji;
• prowadzą zajęcia edukacyjne, zajęcia otwarte oraz zajęcia warsztatowe;
• organizują inne formy doskonalenia wspomagające pracę dydaktyczno-wychowawczą nauczycieli;
• organizują i prowadzą sieci współpracy i samokształcenia dla nauczycieli.

Doradcą metodycznym może być nauczyciel zatrudniony w placówce doskonalenia nauczycieli lub nauczyciel zatrudniony w przedszkolu, szkole lub placówce, któremu kurator oświaty powierza dodatkowo zadania doradcy metodycznego. Funkcję tę może pełnić nauczyciel, który posiada:

• kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska nauczyciela w placówce doskonalenia nauczycieli (studia magisterskie lub studia drugiego stopnia na kierunku / specjalności zgodnej z nauczanym przedmiotem lub rodzajem zajęć (a w przypadku innego kierunku – dodatkowo studia podyplomowe w tym zakresie) oraz przygotowanie pedagogiczne);
• stopień nauczyciela mianowanego lub dyplomowanego (jeden z dwóch stopni w systemie awansu zawodowego nauczycieli);
• co najmniej dobrą ocenę pracy;
• udokumentowane osiągnięcia zawodowe;
• kompetencje społeczne, interpersonalne i komunikacyjne;
• umiejętności z zakresu technologii informacyjno-komunikacyjnej.

Nauczyciel wykonuje zadania doradcy metodycznego na podstawie dodatkowej umowy o pracę w publicznej placówce doskonalenia prowadzonej przez jednostkę samorządu terytorialnego. Umowę zawiera się na okres od roku do trzech lat, ale istnieje możliwość jej przedłużenia na kolejny okres nie krótszy niż rok i nie dłuższy niż trzy lata. Przed przedłużeniem umowy kurator oświaty zasięga opinii dyrektora publicznej placówki doskonalenia, która zatrudnia nauczyciela-doradcę metodycznego.

Łączny wymiar zatrudnienia nauczyciela w przedszkolu, szkole lub placówce i w publicznej placówce doskonalenia nauczycieli nie może przekraczać 1 i 1/2 tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych, określonego w przepisach dla stanowiska zgodnego ze specjalnością nauczyciela-doradcy metodycznego.

Nadzór pedagogiczny nad realizacją zadań doradcy metodycznego sprawuje dyrektor publicznej placówki doskonalenia, która zatrudnia nauczyciela-doradcę metodycznego. Dyrektor uwzględnia opinie nauczycieli korzystających z pomocy doradcy metodycznego.

Nauczyciele-konsultanci są obowiązkowo zatrudniani w publicznych placówkach doskonalenia nauczycieli, ale takie stanowiska mogą też tworzyć niepubliczne placówki doskonalenia nauczycieli na podstawie swych regulacji wewnętrznych. Stanowisko to może zajmować nauczyciel, który posiada:

• kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska nauczyciela w placówce doskonalenia nauczycieli (zob. wyżej);
• stopień nauczyciela mianowanego lub dyplomowanego (jeden z dwóch stopni w systemie awansu zawodowego nauczycieli);
• co najmniej 5-letni staż pracy pedagogicznej.

Do zadań nauczyciela-konsultanta należy:

• diagnozowanie stanu kwalifikacji nauczycieli;
• współdziałanie z nadzorem pedagogicznym, nauczycielami doradcami metodycznymi przy określaniu potrzeb doskonalenia nauczycieli;
• organizowanie doskonalenia i dokształcania nauczycieli w zakresie specjalistycznym, metodycznym i wychowawczym, we współpracy ze szkołami wyższymi, zakładami kształcenia nauczycieli i innymi instytucjami prowadzącymi działalność edukacyjną;
• organizowanie doskonalenia doradców metodycznych, kadry kierowniczej, pracowników nadzoru pedagogicznego i innych pracowników oświaty;
• koordynowanie pracy nauczycieli doradców metodycznych oraz udzielanie im merytorycznej i metodycznej pomocy;
• zbieranie, opracowywanie i upowszechnianie informacji pedagogicznej;
• inspirowanie innowacji, postępu pedagogicznego w szkołach i placówkach oświatowo-wychowawczych oraz otaczanie tych działań opieką merytoryczną;
• propagowanie i upowszechnianie nowych metod, technik i środków w nauczaniu i wychowaniu;
• organizowanie wymiany doświadczeń między szkołami i nauczycielami prowadzącymi działalność innowacyjną;
• udzielanie pomocy nauczycielom ubiegającym się o stopnie specjalizacji zawodowej;
• pozyskiwanie lub opracowywanie oraz wydawanie i upowszechnianie materiałów metodycznych i pomocniczych dotyczących doskonalenia warsztatu pracy nauczyciela i postępu pedagogicznego;
• współdziałanie z innymi placówkami doskonalenia nauczycieli.