Informacje ogólne

Wczesna opieka i edukacja jest podzielona na dwa etapy: opieka nad dziećmi w wieku 0-3 lata, sprawowana w żłobkach i klubach dziecięcych lub przez opiekunów dziennych i nianie, oraz wychowanie przedszkolne dla dzieci w wieku 3-6/7 lat w przedszkolach i innych formach wychowania przedszkolnego. Żłobki i klub dziecięce oraz opiekunowie dzienni i nianie tworzą odrębny system opieki na dziećmi, niepowiązany z systemem edukacji. Przedszkola i inne formy wychowania przedszkolnego należą do systemu oświaty. System oświaty obejmuje nie tylko wychowanie przedszkolne i edukację szkolną, ale także kształcenie dorosłych w szkołach dla dorosłych, szkołach branżowych II stopnia i szkołach policealnych oraz określonych placówkach oświatowych. Poza systemem edukacji kształcenie dorosłych prowadzą różne podmioty w ramach działalności gospodarczej lub szkoleniowej związanej z rynkiem pracy. W odniesieniu do opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 oraz w systemie oświaty, systemie szkolnictwa i sektorze kształcenia dorosłych istnieją odmienne rozwiązania w zakresie zapewniania jakości.

Wczesna opieka i edukacja oraz edukacja szkolna

Opieka nad dziećmi w wieku do 3 lat

Przepisy ogólnokrajowe określają jedynie ogólne zasady organizowania i funkcjonowania opieki (zob. też formy opieki w rozdziale 4), podstawowe warunki świadczenia usług (wymogi lokalowe, sanitarne i przeciwpożarowe), kwalifikacje kadry oraz ogólne zasady zewnętrznego nadzoru nad formami opieki sprawowanego przez Ministra Rodziny i Polityki Społecznej i władze lokalne na poziomie gminy. Nie istnieją ogólnokrajowe przepisy ani zalecenia dotyczące oceny pracy osób, które kierują placówkami opieki lub sprawują opiekę nad dziećmi. Szczegółowe standardy dotyczące jakości opieki (w tym działalności opiekuńczej, wychowawczej i edukacyjnej) określają władze gminy. Kontrole i inne czynności nadzorcze przeprowadzane przez władze gminy obejmują zgodność z przepisami ogólnokrajowymi oraz standardami jakości opieki przyjętymi na poziomie gminy.

Przepisy ogólnokrajowe nie określają zasad wewnętrznego nadzoru w placówkach opieki nad dziećmi w wieku do 3 lat, poza pewnymi kompetencjami, jakie w tym zakresie posiada rada rodziców w żłobku lub klubie dziecięcym. Zadania placówek dotyczące zapewniania jakości opieki wynikają z wspomnianych wyżej wymogów ustawowych, standardów opieki przyjętych przez władze gminy i regulacji wewnętrznych danej placówki.

Wychowanie przedszkolne i edukacja szkolna

W systemie oświaty obowiązują jednakowe rozwiązania dla wychowania przedszkolnego oraz edukacji szkolnej. Głównym elementem zarówno zewnętrznego, jak i wewnętrznego zapewniania jakości jest system nadzoru pedagogicznego, który obejmuje dwa mechanizmy: kontrole i wspomaganie (różne formy wparcia służące doskonaleniu pracy przedszkoli i szkół, np. publikowanie informacji, konferencje, szkolenia). Rozwiązania w zakresie zewnętrznego nadzoru pedagogicznego dotyczą zarówno sektora publicznego, jak i niepublicznego, natomiast przedszkola i szkoły niepubliczne mogą wprowadzać inne rozwiązania w zakresie nadzoru wewnętrznego.

Zgodnie z przepisami celem kontroli zewnętrznych przeprowadzanych w publicznych i niepublicznych przedszkolach i szkołach oraz kontroli wewnętrznych, które są obowiązkowe wyłącznie dla przedszkoli i szkół publicznych, jest ocena: (1) stanu przestrzegania przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej; (2) przebiegu procesów kształcenia i wychowania; oraz (3) efektów działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej. Cele te wyznaczają ogólny zakres kontroli.

Szczegółowa tematyka kontroli zewnętrznych oraz odsetek podlegających im przedszkoli i szkół są określane na dany rok szkolny przez Ministra Edukacji i Nauki w kierunkach realizacji polityki oświatowej państwa oraz przez kuratorów oświaty (organ władz edukacyjnych, które stanowią jednostkę administracji rządowej na szczeblu województwa) w szczegółowych planach nadzoru pedagogicznego. Kontrole zewnętrzne przeprowadzają wizytatorzy zatrudnieni w kuratoriach oświaty.

Tematykę kontroli wewnętrznych w danym roku szkolnym określa dyrektor przedszkola lub szkoły publicznej w planie nadzoru pedagogicznego, uwzględniając ustawowe cele kontroli i kierunki realizacji polityki oświatowej państwa, wyniki nadzoru w poprzednim roku i specyficzne potrzeby przedszkola lub szkoły. Kontrole wewnętrzne przeprowadza dyrektor. Wyniki kontroli wewnętrznej uwzględnia się w kontroli zewnętrznej.

Przepisy dotyczące oceny pracy nauczycieli odnoszą się zarówno do sektora publicznego, jak i niepublicznego. Ocena jest obowiązkowa w przypadku nauczyciela odbywającego przygotowanie do zawodu oraz w przypadku, gdy nauczyciel mianowany (tj. posiadających pierwszy z dwóch stopni w systemie awansu) ubiega się o stopień nauczyciela dyplomowanego (drugi i najwyższy stopień awansu). Ocenę przeprowadza dyrektor przedszkola lub szkoły zgodnie z kryteriami określonymi w przepisach. Przedstawiciele organów zewnętrznych, tj. organu prowadzącego przedszkole lub szkołę i organu nadzoru pedagogicznego, a także eksperci zewnętrzni, uczestniczą natomiast w procedurze awansu dla nauczycieli, którzy ubiegają się o stopień nauczyciela mianowanego lub dyplomowanego. Szczegółowe informacje o awansie przedstawiono w rozdziale 9.2.

Ocenę pracy dyrektora przedszkola lub szkoły przeprowadzają wspólnie organy zewnętrzne, tj. organ prowadzący przedszkole lub szkołę i organ nadzoru pedagogicznego, zgodnie z kryteriami określonymi w przepisach. Przepisy mają zastosowanie do dyrektorów przedszkoli i szkół publicznych oraz dyrektorów będących nauczycielami w określonych typach przedszkoli, szkół i placówek niepublicznych.

Szkolnictwo wyższe

W ramach zewnętrznego zapewniania jakości przepisy przewidują sześć procesów ewaluacji, a większość z nich jest obowiązkowa dla uczelni. Procesy obowiązkowe można też określić jako procesy akredytacji (choć tego terminu używa się w przepisach wyłącznie w odniesieniu do studiów na kierunkach pielęgniarstwo i położnictwo), ponieważ kończą się wydaniem formalnej decyzji, która warunkuje utworzenie lub kontynuację działalności uczelni niepublicznych, utworzenie lub kontynuację prowadzenia studiów lub kontynuację działalności szkoły doktorskiej w uczelniach publicznych i niepublicznych.

Obecnie funkcjonują cztery procesy, wstępna i ponowna ocena instytucjonalna (określone w przepisach jako opiniowane wniosków i dokonywanie lub przedłużanie wpisu do ewidencji uczelni niepublicznych) oraz wstępna i okresowa ocena programowa (wstępną ocenę określa się w przepisach jako opiniowanie wniosków i wydawanie pozwoleń na prowadzenie studiów).

Wstępna ocena i ponowna ocena instytucjonalna warunkują prowadzenie działalności przez uczelnie niepubliczne. W ramach tych procesów składane wnioski opiniuje Polska Komisja Akredytacyjna (PKA), a Minister Edukacji i Nauki podejmuje decyzje o wpisie i przedłużeniu wpisu do ewidencji uczelni niepublicznych.

Wstępna ocena programowa odnosi się do oceny wniosków i wydawania obowiązkowych pozwoleń na utworzenie studiów pierwszego i drugiego stopnia oraz jednolitych studiów magisterskich na wszystkich kierunkach studiów w nowotworzonych uczelniach niepublicznych oraz istniejących uczelniach publicznych i niepublicznych, które nie spełniają ustawowych warunków autonomicznego tworzenia studiów na danym kierunku. Z wyjątkiem określonych ustawowo przypadków Minister Edukacji i Nauki wydaje pozwolenia po zasięgnięciu opinii PKA o wnioskach złożonych przez uczelnie. W przypadku studiów na kierunkach lekarskim, lekarsko-dentystycznym i farmacji Minister Edukacji i Nauki zasięga również opinii Ministra Zdrowia, a w przypadku kierunków pielęgniarstwo i położnictwo wymagana jest dodatkowo decyzja o akredytacji, wydawana przez Ministra Zdrowia po dokonaniu oceny przez Krajową Radę Akredytacyjną Szkół Pielęgniarek i Położnych (KRASzPiP).

Obowiązkową okresową ocenę programową na wszystkich kierunkach studiów pierwszego i drugiego stopnia oraz jednolitych studiów magisterskich przeprowadza PKA, która podejmuje też decyzje w tym procesie bez udziału Ministra Edukacji i Nauki. Dodatkowo, w przypadku kierunków pielęgniarstwo i położnictwo obowiązkowe okresowe oceny programowe są dokonywane przez KRASzPiP, a akredytację przyznaje Minister Zdrowia.

Ponadto przepisy przewidują wprowadzenie w nadchodzących latach dwóch nowych procesów: oceny kompleksowej i ewaluacji jakości kształcenia w szkołach doktorskich.

Ocena kompleksowa, mająca charakter dobrowolny, ma koncentrować się na skuteczności działań danej uczelni w zakresie wewnętrznego zapewniania jakości we wszystkich dziedzinach, w których jest prowadzone kształcenie. Ocena będzie dokonywana przez PKA. Jeżeli uczelnia uzyska ocenę pozytywną, PKA nie będzie przeprowadzać okresowych ocen programowych na kierunkach studiów przyporządkowanych do dyscyplin w ramach dziedzin, w których PKA oceniła jakość kształcenia jako szczególnie wysoką, chyba że z takim wnioskiem wystąpi Minister Edukacji i Nauki.

Ewaluacja jakości kształcenia w szkołach doktorskich będzie dotyczyć jakości kształcenia doktorantów (w nowej formule, która w 2019 r. zastąpiła studia trzeciego stopnia) i będzie przeprowadzana od roku akademickiego 2024/2025 przez Komisję Ewaluacji Nauki (KEN) (organ, który odpowiada także za ewaluację działalności naukowej).

Przepisy nie określają szczegółowo zakresu ani elementów wewnętrznego zapewniania jakości w uczelniach, a jedynie ogólne zasady dotyczące jakości programów, włącznie z okresową oceną zajęć dokonywaną przez studentów, oraz okresowej oceny nauczycieli akademickich. Szczegółowe rozwiązania określają regulacje wewnętrzne uczelni. Wewnętrzne zapewnianie jakości jest uwzględniane w zewnętrznej ocenie przez PKA i KRASzPiP. 

Kształcenie dorosłych

W szkołach dla dorosłych, szkołach branżowych II stopnia i szkołach policealnych (które kształcą osoby dorosłe, ale w przepisach nie są zaliczane do szkół dla dorosłych) oraz placówkach prowadzących kształcenie ustawiczne w formach pozaszkolnych, które funkcjonują w ramach systemu oświaty, obowiązują takie same rozwiązania w zakresie zewnętrznego i wewnętrznego zapewniania jakości jak w sektorze edukacji szkolnej dla dzieci i młodzieży (zob. wyżej). W odniesieniu do podmiotów, które prowadzą kształcenie ustawiczne w formach pozaszkolnych poza systemem oświaty, w ramach działalności gospodarczej lub szkoleniowej na rzecz rynku pracy, przepisy prawne nie określają obowiązkowych ani zalecanych rozwiązań dotyczących zapewniania jakości. Poszczególne podmioty wprowadzają własne rozwiązania w tym zakresie.

Zarówno placówki systemu oświaty, jak i podmioty działające poza systemem oświaty, które prowadzą kształcenie ustawiczne w formach pozaszkolnych, mogą ubiegać się dobrowolnie o akredytację kuratora oświaty. Akredytacja dotyczy określonych form kształcenia ustawicznego i potwierdza, że placówka czy podmiot spełnia określone wymogi i zapewnia wysoką jakość kształcenia. Ocenę przeprowadza zespół powołany przez kuratora oświaty, który podejmuje również decyzję akredytacyjną.

Przepisy prawne

Uwaga: W styczniu 2021 r. Ministerstwo Edukacji Narodowej i Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego zostały połączone w Ministerstwo Edukacji i Nauki. W związku z tym rozporządzenia wydane wcześniej są obecnie nowelizowane rozporządzeniami Ministra Edukacji i Nauki.

Wczesna opieka i edukacja oraz edukacja szkolna

• Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (z późn zm.): określa m.in. zasady organizowania i funkcjonowania opieki na dziećmi, warunki świadczenia usług, kwalifikacje osób sprawujących opiekę oraz rozwiązania w zakresie nadzoru nad warunkami i jakością opieki.
• Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (z późn. zm.): reguluje kluczowe aspekty funkcjonowania systemu oświaty, włącznie z kształceniem dorosłych. W zakresie zapewniania jakości ustawa określa ogólne zasady sprawowania nadzoru pedagogicznego nad przedszkolami, szkołami i placówkami, które są uszczegółowione w odpowiednim rozporządzeniu ministra odpowiedzialnego za system oświaty.

• Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (z późn. zm.): reguluje najistotniejsze kwestie dotyczące nauczycieli zatrudnionych w systemie oświaty; określa m.in. ogólne zasady oceny nauczycieli, uszczegółowione w odpowiednim rozporządzeniu ministra.
• Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (z późn. zm.) określa tzw. instytucje rynku pracy, prowadzące m.in. działalność szkoleniową w ramach kształcenia ustawicznego, które mogą ubiegać się o akredytację kształcenia.
• Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2011 r. w sprawie wymagań lokalowych i sanitarnych dotyczących żłobków i klubów dziecięcych (z późn. zm.)
• Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2011 r. w sprawie zakresu programów szkoleń dla opiekuna w żłobku lub klubie dziecięcym oraz dziennego opiekuna (z póżn. zm.)
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (z późn. zm.): określa szczegółowe rozwiązania w zakresie nadzoru pedagogicznego, który obejmuje m.in. kontrolę jako główny mechanizm zapewniania jakości, oraz zadania organów odpowiedzialnych za nadzór zewnętrzny i wewnętrzny.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 sierpnia 2017 r. w sprawie wymagań wobec szkół i placówek (z późn. zm.): określa wymagania dotyczące działań, jakie przedszkola, szkoły i placówki są zobowiązane podejmować w celu tworzenia optymalnych warunków swej działalności, podnoszenia jakości swej pracy i rozwoju organizacyjnego oraz zapewnienia uczniom warunków rozwoju.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 25 sierpnia 2022 r. w sprawie oceny pracy nauczycieli: określa procedurę i kryteria oceny nauczycieli oraz dyrektorów przedszkoli, szkół i innych placówek.

• Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 6 września 2022 r. w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli: określa szczegółowe zasady awansu na dwa istniejące stopnie: nauczyciela mianowanego i dyplomowanego.

Szkolnictwo wyższe

• Ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (z późn. zm.): reguluje kluczowe aspekty systemu szkolnictwa wyższego. W zakresie zapewniania jakości określa ogólne zasady funkcjonowania Polskiej Komisji Akredytacyjnej (PKA) oraz przeprowadzania ocen programowych i kompleksowych i ewaluacji jakości kształcenia w szkołach doktorskich.
• Ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej z dnia 15 lipca 2011 r. (z późn. zm.): reguluje kluczowe kwestie związane z kształceniem pielęgniarek i położnych, a w zakresie zapewniania jakości określa ogólne zasady funkcjonowania Krajowej Rady Akredytacyjnej Szkół Pielęgniarek i Położnych.
• Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 września 2018 r. w sprawie kryteriów oceny programowej: określa ogólne kryteria ocen programowych dokonywanych przez PKA.
• Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 27 września 2018 r. w sprawie studiów (z późn. zm.) określa m.in. ogólne wymagania dotyczące programu studiów i dyplomu ukończenia studiów, które są uwzględnianie w ocenach PKA oraz zakres informacji przedstawianych we wniosku o pozwolenie na utworzenie studiów.
• Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 14 grudnia 2018 r. w sprawie wysokości wynagrodzenia przysługującego członkom instytucji, organów i zespołów oraz ekspertom i rzecznikom dyscyplinarnym działającym w systemie szkolnictwa wyższego (z późn. zm.) określa m.in. wysokość wynagrodzeń członków i ekspertów PKA.
• Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 listopada 2012 r. w sprawie Krajowej Rady Akredytacyjnej Szkół Pielęgniarek i Położnych (z późn. zm.): uszczegóławia zasady akredytacji i funkcjonowania Rady określone w ustawie o zawodach pielęgniarki i położnej.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 27 września 2021 w sprawie ewaluacji jakości kształcenia w szkole doktorskiej: określa szczegółowe kryteria i procedurę przeprowadzania ewaluacji.

Kształcenie dorosłych

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 29 sierpnia 2019 r. w sprawie akredytacji kształcenia ustawicznego w formach pozaszkolnych: określa szczegółowe zasady akredytacji kształcenia ustawicznego dla placówek systemu oświaty oraz podmiotów funkcjonujących poza systemem oświaty.  

Szkoły dla dorosłych, szkoły branżowe II stopnia i szkoły policealne oraz placówki kształcące dorosłych, które funkcjonują w ramach systemu oświaty, podlegają przepisom obowiązującym w systemie oświaty – zob. wyżej.