Informacje ogólne
Wczesna opieka i edukacja jest podzielona na dwa etapy: opieka nad dziećmi w wieku 0-3 lata, sprawowana w żłobkach i klubach dziecięcych lub przez opiekunów dziennych i nianie, oraz wychowanie przedszkolne dla dzieci w wieku 3-6/7 lat w przedszkolach i innych formach wychowania przedszkolnego. Żłobki i kluby dziecięce oraz opiekunowie dzienni i nianie tworzą odrębny system opieki na dziećmi, niepowiązany z systemem edukacji. Przedszkola i inne formy wychowania przedszkolnego należą do systemu oświaty. System oświaty obejmuje nie tylko wychowanie przedszkolne i edukację szkolną, ale także kształcenie dorosłych w szkołach dla dorosłych, szkołach branżowych II stopnia i szkołach policealnych oraz określonych placówkach oświatowych. Poza systemem edukacji kształcenie dorosłych prowadzą różne podmioty w ramach działalności gospodarczej lub szkoleniowej związanej z rynkiem pracy. W odniesieniu do opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 oraz w systemie oświaty, systemie szkolnictwa wyższego i sektorze kształcenia dorosłych istnieją odmienne rozwiązania w zakresie zapewniania jakości. Rozwiązania na poziomie opieki nad dziećmi do 3 lat nie dotyczą niań.
Wczesna opieka i edukacja oraz edukacja szkolna
Opieka nad dziećmi w wieku do 3 lat
Przepisy ogólnokrajowe określają warunki tworzenia i prowadzenia żłobków i klubów dziecięcych oraz świadczenia usług w charakterze dziennego opiekuna (tj. trzech z czterech form opieki, określanych łącznie jako instytucje opieki), a także wymogi lokalowe i sanitarne dotyczące świadczenia opieki w instytucjach opieki. Zob. też zasady organizowania i funkcjonowania opieki nad dziećmi (rozdział 4) oraz wymagania kwalifikacyjne dla osób kierujących instytucjami opieki (rozdział 10) i sprawujących opiekę nad dziećmi (rozdział 4).
W ramach zewnętrznego zapewniania jakości władze gminy wpisują do rejestru / wykazu żłobki, kluby dziecięce oraz dziennych opiekunów pracujących na własnych rachunek i podmioty zatrudniające dziennych opiekunów, które / którzy spełniają wymogi określone w przepisach. Władze gminy sprawują także nadzór nad tymi trzema instytucjami opieki w zakresie zgodności ich działalności z przepisami prawa oraz warunków i jakości opieki. Osoby upoważnione przez władze gminy przeprowadzają kontrole w instytucjach opieki.
We wrześniu 2023 r. przepisy ogólnokrajowe wprowadziły jednolite standardy opieki nad dziećmi do 3 lat, które dotyczą pracy z dzieckiem, bezpieczeństwa dzieci, organizacji pracy, rozwoju i bezpieczeństwa kadry, monitoringu i ewaluacji oraz współpracy osób sprawujących opiekę nad dziećmi z rodzicami. Standardy dotyczące monitoringu i ewaluacji obejmują takie mechanizmy zapewniania jakości jak procedura obserwacji i monitorowania rozwoju dziecka, okresowa ocena pracy osób sprawujących opiekę nad dziećmi i analiza satysfakcji rodziców ze świadczonych sług. Standardy te nie są jednak obecnie obowiązkowe, a więc mają charakter wytycznych czy wskazówek. W związku tym władze gmin sprawujące nadzór nad instytucjami opieki mogą uwzględnić te standardy lub – jak dotychczas – stosować własne standardy.
Przepisy ogólnokrajowe przewidują wprowadzenie standardów niezbędnych i fakultatywnych, które nie zostały jeszcze określone. Od czerwca 2026 r. standardy niezbędne będą obowiązkowe dla instytucji opieki (włącznie z samozatrudnionymi dziennymi opiekunami), władz gmin, które prowadzą żłobki i kluby dziecięce, zatrudniają dziennych opiekunów oraz sprawują nadzór nad instytucjami opieki, a także dla innych podmiotów prowadzących żłobki i kluby dziecięce lub zatrudniających dziennych opiekunów.
Obecnie przepisy ogólnokrajowe nie określają obowiązkowych procedur czy podejść służących wewnętrznemu zapewnianiu jakości w instytucjach opieki, poza pewnymi kompetencjami, jakie w tym zakresie posiada rada rodziców w żłobku lub klubie dziecięcym. Zadania instytucji w tym zakresie wynikają z wspomnianych wyżej wymogów ustawowych, standardów opieki przyjętych przez władze gminy i regulacji wewnętrznych danej instytucji. Od czerwca 2026 r. wspomniane wyżej niezbędne standardy będą także obowiązkowe w ramach wewnętrznego zapewniania jakości.
Wychowanie przedszkolne i edukacja szkolna
W systemie oświaty istnieją jednakowe rozwiązania dla wychowania przedszkolnego oraz edukacji szkolnej. Głównym elementem zarówno zewnętrznego, jak i wewnętrznego zapewniania jakości jest nadzór pedagogiczny, który obejmuje dwa mechanizmy: kontrole i wspomaganie (różne formy wparcia służące doskonaleniu pracy przedszkoli i szkół, np. publikowanie informacji, konferencje, szkolenia). Rozwiązania w zakresie zewnętrznego nadzoru pedagogicznego dotyczą zarówno sektora publicznego, jak i niepublicznego, natomiast przedszkola i szkoły niepubliczne mogą wprowadzać inne rozwiązania w zakresie nadzoru wewnętrznego.
Kontrole zewnętrzne przeprowadzają wizytatorzy zatrudnieni w kuratoriach oświaty (organie władz edukacyjnych, które stanowią jednostkę administracji rządowej na szczeblu województwa). Tematykę kontroli ustala na dany rok szkolny Minister Edukacji Narodowej w kierunkach realizacji polityki oświatowej państwa. Na tej podstawie i zgodnie z celami kontroli określonymi w przepisach kurator oświaty w każdym województwie określa rodzaje oraz liczbę przedszkoli i szkół podlegających kontroli wraz z ich tematyką w szczegółowym planie nadzoru pedagogicznego na dany rok szkolny.
Kontrole wewnętrzne przeprowadza dyrektor przedszkola lub szkoły publicznej. Dyrektor określa też tematykę kontroli w danym roku szkolnym w planie nadzoru pedagogicznego, uwzględniając ustawowe cele kontroli i kierunki realizacji polityki oświatowej państwa, wyniki nadzoru w poprzednim roku i specyficzne potrzeby przedszkola lub szkoły. Wyniki kontroli wewnętrznej uwzględnia się w kontroli zewnętrznej.
Ocena pracy dyrektora nie jest obowiązkowa; jest przeprowadzanaz inicjatywy dyrektora lub na wniosek rady przedszkola lub szkoły, rady rodziców przedszkola lub szkoły, organu prowadzącego przedszkole lub szkołę, lub organu sprawującego nadzór pedagogiczny (tj. kuratora oświaty – dla większości przedszkoli i szkół) (informacje o organach zarządzających przedstawiono w rozdziale 2). Ocenę przeprowadzają wspólnie organy zewnętrzne, tj. organ prowadzący przedszkole lub szkołę i organ nadzoru pedagogicznego, zgodnie z kryteriami określonymi w przepisach. Przepisy mają zastosowanie do dyrektorów przedszkoli i szkół publicznych oraz dyrektorów będących nauczycielami w określonych typach przedszkoli i szkół.
Przepisy dotyczące oceny pracy nauczycieli odnoszą się zarówno do sektora publicznego, jak i niepublicznego. Ocena jest obowiązkowa dla nauczyciela odbywającego przygotowanie do zawodu oraz w przypadku, gdy nauczyciel mianowany (tj. posiadający pierwszy z dwóch stopni w systemie awansu) zamierza ubiegać się o stopień nauczyciela dyplomowanego (drugi i najwyższy stopień awansu). W innym przypadku ocena pracy może mieć miejsce w dowolnym czasie, ale nie wcześniej niż po upływie roku od poprzedniej oceny, z inicjatywy dyrektora lub na wniosek samego nauczyciela, organu sprawującego nadzór pedagogiczny, organu prowadzącego przedszkole lub szkołę, rady szkoły lub rady rodziców (zob. informacje o organach zarządzających w rozdziale 2). Ocenę przeprowadza dyrektor przedszkola lub szkoły zgodnie z kryteriami określonymi w przepisach.
Przedstawiciele organów zewnętrznych, tj. organu prowadzącego przedszkole lub szkołę i organu nadzoru pedagogicznego, oraz eksperci zewnętrzni, uczestniczą w procedurze awansu zawodowego nauczycieli, która uwzględnia ocenę pracy i obejmuje m.in. ocenę ich wiedzy i umiejętności w trakcie egzaminu lub rozmowy kwalifikacyjnej. Informacje o awansie przedstawiono w rozdziale 9.2.9.
Szkolnictwo wyższe
W ramach zewnętrznego zapewniania jakości przepisy przewidują sześć procesów ewaluacji, a większość z nich jest obowiązkowa dla uczelni. Procesy obowiązkowe można też określić jako procesy akredytacji (choć tego terminu używa się w przepisach wyłącznie w odniesieniu do studiów na kierunkach pielęgniarstwo i położnictwo), ponieważ kończą się wydaniem formalnej decyzji, która warunkuje utworzenie lub kontynuację działalności uczelni niepublicznych, utworzenie lub kontynuację prowadzenia studiów lub kontynuację działalności szkoły doktorskiej w uczelniach publicznych i niepublicznych.
Obecnie funkcjonują cztery obowiązkowe procesy, wstępna i ponowna ocena instytucjonalna (określone w przepisach jako opiniowane wniosków i dokonywanie lub przedłużanie wpisu do ewidencji uczelni niepublicznych) oraz wstępna i okresowa ocena programowa (wstępną ocenę określa się w przepisach jako opiniowanie wniosków i wydawanie pozwoleń na prowadzenie studiów, a okresową ocenę programową jako ocenę programową).
Wstępna ocena i ponowna ocena instytucjonalna warunkują prowadzenie działalności przez uczelnie niepubliczne. W ramach tych procesów składane wnioski opiniuje Polska Komisja Akredytacyjna (PKA), a Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego podejmuje decyzje oraz wpisuje i przedłuża ważność wpisu do ewidencji uczelni niepublicznych.
Wstępna ocena programowa odnosi się do oceny wniosków i wydawania obowiązkowych pozwoleń na utworzenie studiów pierwszego i drugiego stopnia oraz jednolitych studiów magisterskich na wszystkich kierunkach studiów w nowotworzonych uczelniach niepublicznych oraz istniejących uczelniach publicznych i niepublicznych, które nie spełniają ustawowych warunków autonomicznego tworzenia studiów na danym kierunku (zob. rozdział 7). Z wyjątkiem określonych ustawowo przypadków Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego wydaje pozwolenia po zasięgnięciu opinii PKA o wnioskach złożonych przez uczelnie.
W przypadku studiów na kierunkach lekarskim, lekarsko-dentystycznym i farmacji Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego zasięga również opinii Ministra Zdrowia, a w przypadku kierunków pielęgniarstwo i położnictwo wymagana jest dodatkowa akredytacja, przyznawana przez Ministra Zdrowia po dokonaniu oceny przez Krajową Radę Akredytacyjną Szkół Pielęgniarek i Położnych (KRASzPiP).
Okresową ocenę programową na wszystkich kierunkach studiów pierwszego i drugiego stopnia oraz jednolitych studiów magisterskich przeprowadza PKA, która podejmuje też decyzje w tym procesie bez udziału Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Dodatkowo, w przypadku kierunków pielęgniarstwo i położnictwo obowiązkowe okresowe oceny programowe są dokonywane przez KRASzPiP, a akredytację przyznaje Minister Zdrowia.
Ponadto przepisy przewidują wprowadzenie dwóch nowych procesów: oceny kompleksowej i ewaluacji jakości kształcenia w szkołach doktorskich.
Ocena kompleksowa, mająca charakter dobrowolny, będzie koncentrować się na skuteczności działań danej uczelni w zakresie wewnętrznego zapewniania jakości we wszystkich dziedzinach, w których jest prowadzone kształcenie. Ocena będzie dokonywana przez PKA. Jeżeli uczelnia uzyska ocenę pozytywną, PKA nie będzie przeprowadzać okresowych ocen programowych na kierunkach studiów przyporządkowanych do dyscyplin w ramach dziedzin, w których PKA oceniła jakość kształcenia jako szczególnie wysoką, chyba że z takim wnioskiem wystąpi Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Ewaluacja jakości kształcenia w szkołach doktorskich będzie dotyczyć jakości kształcenia doktorantów (w nowej formule, która w 2019 r. zastąpiła studia trzeciego stopnia) i będzie przeprowadzana od roku akademickiego 2024/2025 przez Komisję Ewaluacji Nauki (KEN) (organ, który odpowiada także za ewaluację działalności naukowej).
Przepisy nie określają szczegółowo zakresu ani elementów wewnętrznego zapewniania jakości w uczelniach, a jedynie ogólne zasady dotyczące jakości programów, włącznie z okresową oceną zajęć dokonywaną przez studentów, oraz okresowej oceny nauczycieli akademickich. Szczegółowe rozwiązania określają regulacje wewnętrzne uczelni. Wewnętrzne zapewnianie jakości jest uwzględniane w zewnętrznej ocenie przez PKA i KRASzPiP.
Kształcenie dorosłych
W szkołach dla dorosłych, szkołach branżowych II stopnia i szkołach policealnych (które kształcą osoby dorosłe, ale w przepisach nie są zaliczane do szkół dla dorosłych) oraz placówkach prowadzących kształcenie ustawiczne w formach pozaszkolnych, które należą do systemu oświaty, obowiązują takie same rozwiązania w zakresie zapewniania jakości jak w sektorze edukacji szkolnej dla dzieci i młodzieży (zob. wyżej). W odniesieniu do podmiotów, które prowadzą kształcenie ustawiczne w formach pozaszkolnych poza systemem oświaty, w ramach działalności gospodarczej lub szkoleniowej na rzecz rynku pracy, przepisy nie określają obowiązkowych ani zalecanych rozwiązań dotyczących zapewniania jakości. Poszczególne podmioty wprowadzają własne rozwiązania w tym zakresie.
Zarówno placówki systemu oświaty, jak i podmioty działające poza systemem oświaty, które prowadzą kształcenie ustawiczne w formach pozaszkolnych, mogą ubiegać się dobrowolnie o akredytację kuratora oświaty. Akredytacja dotyczy określonych form kształcenia ustawicznego i potwierdza, że placówka czy podmiot spełnia określone wymogi i zapewnia wysoką jakość kształcenia. Ocenę przeprowadza zespół powołany przez kuratora oświaty, który podejmuje również decyzję akredytacyjną.
Przepisy prawne
Uwaga: W styczniu 2021 r. Ministerstwo Edukacji Narodowej i Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego zostały połączone w Ministerstwo Edukacji i Nauki (MEiN), a w styczniu 2024 r. MEiN zostało podzielone na Ministerstwo Edukacji Narodowej i Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W związku z tym rozporządzenia dotyczące oświaty i szkolnictwa wyższego były wydawane przez różnych ministrów.
Wczesna opieka i edukacja oraz edukacja szkolna
-
Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (z późn zm.): określa m.in. zasady organizowania i funkcjonowania opieki na dziećmi, warunki świadczenia usług, kwalifikacje osób sprawujących opiekę oraz ogólne rozwiązania w zakresie nadzoru nad instytucjami opieki.
-
Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (z późn. zm.): reguluje kluczowe aspekty funkcjonowania systemu oświaty, włącznie z kształceniem dorosłych. W zakresie zapewniania jakości ustawa określa ogólne zasady sprawowania nadzoru pedagogicznego nad przedszkolami, szkołami i placówkami, które są uszczegółowione w odpowiednim rozporządzeniu ministra odpowiedzialnego za system oświaty.
-
Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (z późn. zm.): reguluje najistotniejsze kwestie dotyczące nauczycieli zatrudnionych w systemie oświaty; określa m.in. ogólne zasady oceny nauczycieli, uszczegółowione w odpowiednim rozporządzeniu ministra.
-
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (z późn. zm.) określa tzw. instytucje rynku pracy, prowadzące m.in. działalność szkoleniową w ramach kształcenia ustawicznego, które mogą ubiegać się o akredytację kształcenia.
-
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 10 lipca 2014 r. w sprawie wymagań lokalowych i sanitarnych, jakie musi spełniać lokal, w którym ma być prowadzony żłobek lub klub dziecięcy (z późn. zm.) określa szczegółowe wymagania lokalowe i sanitarne, których spełnienie jest jednym z warunków wpisania do rejestru i prowadzenia żłobków i klubów dziecięcych.
-
Rozporządzenie Ministra Rodziny i Polityki Społecznej z dnia 19 września 2023 r. w sprawie standardów opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 określa standardy opieki dla instytucji opieki oraz podmiotów prowadzących i nadzorujących te instytucje.
-
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (z późn. zm.): określa szczegółowe rozwiązania w zakresie nadzoru pedagogicznego, który obejmuje m.in. kontrolę jako główny mechanizm zapewniania jakości, zadania organów odpowiedzialnych za nadzór zewnętrzny i wewnętrzny oraz wymagania kwalifikacyjne dla wizytatorów przeprowadzających kontrole zewnętrzne.
-
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 sierpnia 2017 r. w sprawie wymagań wobec szkół i placówek (z późn. zm.): określa wymagania dotyczące działań, jakie przedszkola, szkoły i placówki są zobowiązane podejmować w celu tworzenia optymalnych warunków swej działalności, podnoszenia jakości swej pracy i rozwoju organizacyjnego oraz zapewnienia uczniom warunków rozwoju.
-
Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 25 sierpnia 2022 r. w sprawie oceny pracy nauczycieli: określa procedurę i kryteria oceny nauczycieli oraz dyrektorów przedszkoli, szkół i innych placówek.
Szkolnictwo wyższe
-
Ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (z późn. zm.): reguluje kluczowe aspekty systemu szkolnictwa wyższego. W zakresie zapewniania jakości określa ogólne zasady funkcjonowania Polskiej Komisji Akredytacyjnej (PKA) oraz przeprowadzania ocen programowych i kompleksowych i ewaluacji jakości kształcenia w szkołach doktorskich.
-
Ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej z dnia 15 lipca 2011 r. (z późn. zm.): reguluje kluczowe kwestie związane z kształceniem pielęgniarek i położnych, a w zakresie zapewniania jakości określa ogólne zasady funkcjonowania Krajowej Rady Akredytacyjnej Szkół Pielęgniarek i Położnych.
-
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 września 2018 r. w sprawie kryteriów oceny programowej: określa ogólne kryteria ocen programowych dokonywanych przez PKA.
-
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 27 września 2018 r. w sprawie studiów (z późn. zm.) określa m.in. ogólne wymagania dotyczące programu studiów i dyplomu ukończenia studiów, które są uwzględnianie w ocenach PKA, oraz zakres informacji przedstawianych we wnioskach o pozwolenie na utworzenie studiów opiniowanych przez PKA.
-
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 14 grudnia 2018 r. w sprawie wysokości wynagrodzenia przysługującego członkom instytucji, organów i zespołów oraz ekspertom i rzecznikom dyscyplinarnym działającym w systemie szkolnictwa wyższego (z późn. zm.) określa m.in. wysokość wynagrodzeń członków i ekspertów PKA.
-
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 listopada 2012 r. w sprawie Krajowej Rady Akredytacyjnej Szkół Pielęgniarek i Położnych (z późn. zm.): uszczegóławia zasady akredytacji i funkcjonowania Rady określone w ustawie o zawodach pielęgniarki i położnej.
-
Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 27 września 2021 w sprawie ewaluacji jakości kształcenia w szkole doktorskiej: określa kryteria i procedurę przeprowadzania ewaluacji.
Kształcenie dorosłych
-
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 29 sierpnia 2019 r. w sprawie akredytacji kształcenia ustawicznego w formach pozaszkolnych: określa szczegółowe zasady akredytacji kształcenia ustawicznego dla placówek systemu oświaty oraz podmiotów funkcjonujących poza systemem oświaty.
Szkoły dla dorosłych, szkoły branżowe II stopnia i szkoły policealne oraz placówki kształcące dorosłych, które funkcjonują w ramach systemu oświaty, podlegają przepisom obowiązującym w systemie oświaty – zob. wyżej.