W Polsce funkcjonuje wiele pojęć i terminów z zakresu polityki na rzecz edukacji dorosłych, które w zależności od środowiska i kontekstu w jakim są stosowane, mogą być różnie rozumiane. Uwaga ta dotyczy w sposób szczególny edukacji dorosłych, czyli kształcenia i szkoleń dorosłych tj. zagadnienia, któremu poświęcony jest ten rozdział. Rozumienie terminu edukacja dorosłych zmieniało się w ostatnich dekadach. W badaniach i dyskursie politycznym posługiwano się terminami edukacja dorosłych, edukacja permanentna, edukacja całożyciowa, ustawiczna aż do uczenia się w dorosłości podkreślającego odpowiedzialność i motywację oraz indywidualne podejście nauki.

Próby zakorzenienia w obszarze edukacji pojęć zbieżnych z definicjami dotyczącymi uczenia się przez całe życie (dokumenty UNESCO, OECD, UE), w tym kształcenia i szkoleń dorosłych sięgają 2013 roku. To wówczas rząd przyjął nowe dokumenty strategiczne: „Perspektywę uczenia się przez całe życie” oraz „Strategię Rozwoju Kapitału Ludzkiego”, w których zdefiniowano podstawowe pojęcia polityki na rzecz uczenia się przez całe życie.

Kluczowym czynnikiem urzeczywistnienia się idei uczenia się przez całe życie są umiejętności oraz tworzenie warunków i możliwości ich rozwoju jako niezbędnych do wzmocnienia kapitału społecznego, wzrostu gospodarczego, wysokiej jakości życia. Osiągnięciem Polski w tworzeniu zintegrowanej strategii rozwoju umiejętności obejmującej cały system edukacji i szkoleń było przyjęcie Zintegrowanej Strategii Umiejętności 2030 (ZSU 2030), dokumentu opracowanego w ścisłej współpracy między wszystkimi właściwymi organami rządowymi i interesariuszami. (Zintegrowana Strategia Umiejętności 2030 (część ogólna i szczegółowa, Warszawa 2020 , MEN, dostęp: sierpień 2023 ). Taki sposób pracy nad Strategią wynikał z przyjętego założenia, że jej przydatność zależeć będzie w dużym stopniu od zaangażowania szerokiego grona zainteresowanych stron. Konsultacje efektów prac nad Zintegrowaną Strategią Umiejętności 2030 przebiegały na wszystkich etapach procesu jej tworzenia i obejmując przedstawicieli kilkudziesięciu różnych instytucji.

Dokumentami istotnymi dla uczenia się dorosłych w kontekście nabywanych i posiadanych przez nich umiejętności był raport „Strategia umiejętności OECD: Polska” przedstawiony w grudniu 2019 r. (OECD (2019), OECD Skills Strategy Poland: Assessment and Recommendations, OECD Skills Studies, OECD Publishing, Paris, dostęp sierpień 2023) oraz przyjęta przez Radę Ministrów, w grudniu 2020 r. w randze polityki publicznej Zintegrowana Strategia Umiejętności 2030 (część szczegółowa). Polityka na rzecz rozwijania umiejętności jest prowadzona zgodnie z ideą uczenia się przez całe życie, która nawiązuje do dokumentu OECD (dostęp sierpień 2023).  Strategia jest zgodna z krajowym systemem zarządzania rozwojem, integrując dokumenty krajowe o charakterze strategicznym (w zakresie umiejętności), czyli: Strategię na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030), Perspektywę uczenia się przez całe życie (2013) oraz strategie zintegrowane i ponadregionalne.

W dokumentach programowych przyjętych w Polsce oraz w UE a także w prawie oświatowym w Polsce stosowane są następujące terminy odnoszące się do KSD (kształcenia i szkolenia dorosłych):

1. Kształcenie ustawiczne (KU), zdefiniowane w ustawie Prawo oświatowe (tekst jednolity z dnia 10.03.2023 r. poz. 900., art. 4 ust. 30), rozumiane jest jako kształcenie w szkołach dla dorosłych, branżowych szkołach II stopnia i szkołach policealnych, a także uzyskiwanie i uzupełnianie wiedzy, umiejętności i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych przez osoby, które spełniły obowiązek szkolny. Potencjalnymi zainteresowanymi kształceniem i szkoleniami zawodowymi jest dorosła ludność Polski (powyżej 18. roku życia), która w 2022 r. liczyła 37,9 mln osób, z czego 59,1% stanowiły osoby w wieku produkcyjnym, tj. 18-59/64 lat (GUS). Europejskim punktem odniesienia dla KSD są osoby w wieku 25-64 lata uczestniczące w kształceniu lub szkoleniu w okresie czterech tygodni poprzedzających badanie.
2. Edukacja dorosłych (ED), utożsamiana z terminem kształcenie i szkolenia dorosłych (KSD). Zakres kształcenia i szkolenia dorosłych znacznie wykracza poza obszar oświaty i szkolnictwa wyższego oraz tradycyjne kursy i szkolenia ukierunkowane na uzyskiwanie kwalifikacji. KSD organizowane jest także w środowisku pracy jako uczenie praktyczne, a także w zorganizowanych formach działania wspólnot obywateli. W Polsce nie ma pełnej definicji KSD, co z jednej strony może wynikać z bardzo szerokiego zakresu pojęciowego tego kształcenia, z drugiej zaś, z braku możliwości przyporządkowania tak rozumianego kształcenia i szkolenia lub znacznej jego części do jednej struktury administracyjnej.
3. Uczenie się dorosłych rozumiane jako uczenie się na etapie życia dorosłego, stanowiące etap uczenia się przez całe życie w różnych formach i miejscach (w kontekście formalnym, pozaformalnym i nieformalnym). W tym kontekście uczenie się dorosłych wpisane jest w ciąg działań edukacyjnych towarzyszących całemu życiu człowieka od wczesnych lat aż do późnej starości. W tak rozumianym uczeniu się dorosłych kluczową rolę odgrywają posiadane, rozwijane i nabywane umiejętności. W dokumentach strategicznych, co szczególnie zostało podkreślone w Zintegrowanej Strategii Umiejętności 2030, rozwijanie umiejętności (podstawowych, przekrojowych, zawodowych) jest ściśle związane z uczeniem się przez całe życie i w różnych jego kontekstach (osobistym, rodzinnym, społecznym, zawodowym).

Jak wynika z danych EUROSTATU, uczestnictwo dorosłych Polaków w KSD od lat utrzymuje się na niższym poziomie niż średnia dla krajów Unii Europejskiej (por. Tabela poniżej).

Źródło: Eurostat (SDG_04_60, stan na 27/08/2022), * UE-28 w latach 2013-2019; UE-27 od 2020

W 2022 roku odsetek dorosłych Polaków w wieku 25-64 lata uczestniczących w KSD wyniósł 7,6 % - zanotowano zatem wyraźny wzrost tego wskaźnika w stosunku do wcześniejszych lat. (por. wyniki badania AES realizowane przez GUS co 6 lat, ostatnia publikacja w 2018r. r. https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/edukacja/edukacja/ksztalcenie-doroslych-2016,3,3.html)

W kontekście tego zagadnienia, na uwagę zasługuje opublikowany w 2023 r. raport (Petelewicz, M., i in. (2023). Uwarunkowania uczenia się w dorosłości. Raport z badania „Uczenie się dorosłych Polaków”. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych, dostęp sierpień 2023) prezentujący wyniki badań nad tym zagadnieniem. Wynika z nich, że 2/3 dorosłych Polaków w ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie, uczestniczyło intencjonalnie w co najmniej jednej aktywności w ramach: edukacji formalnej, pozaformalnej, uczenia się nieformalnego lub uczenia się w miejscu pracy (z wyłączeniem szkoleń obowiązkowych typu BHP). Udział w tak pojętej edukacji jest tym wyższy im niższy jest poziom jej formalizacji. Uczestnictwo w uczeniu się w dorosłości jest zróżnicowane w zależności od wieku, poziomu wykształcenia, aktywności na rynku pracy oraz wykonywanego zawodu. Częściej uczą się osoby młode, lepiej wykształcone, wykonujące zawody wymagające specjalistycznych umiejętności. Dane te potwierdzają także wyniki badania Bilans Kapitału Ludzkiego (Bilans Kapitału Ludzkiego 2022/2021 – Raport z badania pracodawców. Powrót do rzeczywistości? Drugi rok pandemii oczami polskich firm oraz Rozwój kompetencji – uczenie się dorosłych i sektor szkoleniowo-rozwojowy) (dostęp sierpień 2023).

Kształcenie i szkolenia dorosłych jest najbardziej zróżnicowanym obszarem edukacji w Polsce, zarówno ze względu na odbiorców, ich wiek i status społeczno-zawodowy, formy kształcenia, sposób walidacji efektów uczenia się, szczególnie pozaformalnego i nieformalnego, jak i instytucje, które realizują działania z tego zakresu. Identyfikując KSD trzeba zwracać uwagę na wszystkie sektory działalności społeczno-gospodarczej (instytucje administracji, podmioty gospodarcze oraz ogół organizacji pozarządowych), ponieważ w obszarze KSD państwo nie ma dominującej pozycji, jak to ma miejsce w edukacji szkolnej. Ze względu na przyjęty cel i formę organizacyjną, w kształceniu i szkoleniach dorosłych można wyróżnić: edukację formalną oraz edukację pozaformalną, co ilustruje poniższy schemat.

Źródło: opracowanie własne.

Obecnie w Polsce, w ramach Krajowego Planu Odbudowy, tworzone są Branżowe Centra Umiejętności, które będą prowadziły 4 rodzaje działalności: edukacyjno-szkoleniową, wspierającą współpracę szkół, placówek i uczelni z pracodawcami, innowacyjno-rozwojową oraz doradczą. W ramach działalności edukacyjno-szkoleniowej będą m.in. przygotowywały nowe kwalifikacje sektorowe dla osób dorosłych zainteresowanych uzyskaniem kwalifikacji lub przekwalifikowaniem się (por. rozdział 8.5, Zatwierdzanie efektów kształcenia w edukacji pozaformalnej i nieformalnej).

Schemat nie obejmuje uczenia się nieformalnego, które nie jest zaliczane do zorganizowanych instytucjonalnie form uczenia się dorosłych. Uczenie się nieformalne pozostaje „na zewnątrz” tego schematu, chociaż niektóre jego efekty mogą być walidowane, a tym samym mogą przyjmować postać potwierdzonych efektów uczenia się mających coraz większe znaczenie w edukacji dorosłych. Ten segment uczenia się tworzy z pozostałymi obszarami edukacji całość, a osiągnięcie każdego poziomu kwalifikacji jest możliwe zarówno na drodze kształcenia formalnego, jak i w wyniku wyboru innych ścieżek edukacji.

Kształcenie i szkolenia zawodowe w Polsce

Głównymi źródłami danych o kształceniu i szkoleniach dorosłych (a raczej pewnej jego części) są:

• Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności EU (znane w europejskim systemie statystyki publicznej jako Labour Force Survey – LFS, uzupełnione o wyniki badania Adult Education Survey - AES), https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/edukacja/edukacja/ksztalcenie-doroslych-2016,3,3.html także Badanie Ustawicznego Szkolenia Zawodowego w Przedsiębiorstwach (Continuing Vocational Training in Enterprises – CVTE) przeprowadzane co pięć lat (ostatnia publikacja w grudniu 2022 r.), realizowane przez Główny Urząd Statystyczny. Badanie CVTE ma charakter porównawczy i realizowane jest w większości krajów UE. https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/edukacja/edukacja/charakterystyka-ustawicznego-szkolenia-zawodowego-w-przedsiebiorstwach-w-2020-r-,4,6.html
• Badanie Bilans Kapitału Ludzkiego (BKL) realizowane cyklicznie od 2010 r.  we współpracy między Polską Agencją Rozwoju Przedsiębiorczości a Uniwersytetem Jagiellońskim w Krakowie. https://www.parp.gov.pl/storage/publications/pdf/13-BKL-Raport-z-badania-pracodawcow-28-11.pdf (dostęp sierpień 2023)
• Badanie „Uczenie się dorosłych Polaków” zrealizowane w Instytucie Badań Edukacyjnych (2023). https://kwalifikacje.edu.pl/uwarunkowania-uczenia-sie-w-doroslosci-raport-z-badania-uczenie-sie-doroslych-polakow/

Prowadzone są także Branżowe Bilanse Kapitału Ludzkiego, które obejmują obecnie branżę IT oraz finansową (w przygotowaniu). Danych na temat kompetencji osób dorosłych dostarcza także Międzynarodowe Badanie Kompetencji Osób Dorosłych (The Programme for the International Assessment of Adult Competences -PIAAC, które w Polsce doczekało się rozwinięcia w postaci badania Post-PIAAC) (dostęp sierpień 2023 r.),