Od 1 września 2024 r. realizowana jest reforma programowa kształcenia ogólnego, która objęła klasy IV-VIII szkoły podstawowej i wszystkie klasy szkół ponadpodstawowych. Ograniczono o około 20% zakres treści nauczania – wymagań szczegółowych, co ma przyczynić się do spokojniejszej i dogłębnej realizacji  programów nauczania. Od września 2025 r.  będą wprowadzone nowe przedmioty nauczania. Kompleksową reformę wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego MEN zaplanowało od 2026 r.  

W strukturze systemu szkolnictwa funkcjonują obecnie następujące szkoły dla dorosłych:

• ośmioletnie szkoły podstawowe (od 1 września 2017 r.),
• szkoły ponadpodstawowe: czteroletnie licea ogólnokształcące (od 1 września 2019 r.).

Uczniowie liceum ogólnokształcącego mogą przystąpić do egzaminu maturalnego będącego podstawą do kontynuacji kształcenia w szkole wyższej. Z kolei w szkołach oferujących kształcenie zawodowe (technikum, szkoły branżowe I i II stopnia, szkoła policealna) przeprowadzany jest egzamin zawodowy umożliwiający uzyskanie certyfikatu kwalifikacji zawodowej w zakresie jednej kwalifikacji, a w przypadku uzyskania certyfikatów ze wszystkich kwalifikacji wyodrębnionych w danym zawodzie i posiadania odpowiedniego wykształcenia – również dyplomu zawodowego (Ustawa o systemie oświaty). Zgodnie z prawem oświatowym w szkole dla dorosłych stosuje się odrębną organizację kształcenia.

Szkoły podstawowe dla dorosłych

• Przeznaczone dla osób, które ukończyły 18. lat lub ukończą 18. lat w roku kalendarzowym, w którym podejmują naukę na etapie szkoły podstawowej.
• W wrześniu  2023 r. funkcjonowały w Polsce  44 szkoły podstawowe dla dorosłych, w których uczyło się 1000 uczniów (dane.gov.pl).  Chociaż dzięki kształceniu formalnemu w szkołach zlikwidowano zjawisko analfabetyzmu wśród dorosłych, to jakość uzyskanych efektów uczenia się jest na niskim poziomie, na co wskazują m.in. dotychczasowe wyniki badania PIAAC obejmujące pomiar trzech podstawowych umiejętności osób dorosłych (w wieku 16-65 lat):  rozumienie tekstu, rozumowanie matematyczne oraz rozwiązywanie problemów (dostęp: sierpień 2024 r.).  

Szkoły ponadgimnazjalne i ponadpodstawowe dla dorosłych

Licea ogólnokształcące dla dorosłych

• Przeznaczone dla pełnoletnich absolwentów gimnazjów i 8-letnich szkół podstawowych, którym umożliwiają: 
  • uzyskanie wykształcenia średniego (wraz ze świadectwem ukończenia szkoły) umożliwiającego dalsze kształcenie w szkole policealnej,
  • uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego a, po zdaniu matury, dalsze kształcenie w szkołach wyższych.
• W roku szkolnym 2022/2023 w Polsce działało 769 liceów dla dorosłych, w których kształciło się 87 434 uczniów, w tym 46,5% kobiet. W roku 2021/22 licea dla dorosłych opuściło 27 218  absolwentów, w tym 49,1% kobiet (GUS 2023, Tabl.1.12 i 1.13; dostęp: sierpień 2024 r.).

Szkoły policealne 

• Przeznaczone dla osób z wykształceniem średnim, którym umożliwiają uzyskanie dyplomu zawodowego po zdaniu egzaminów zawodowych w danym zawodzie.
• Do rozpoczęcia nauki w szkole policealnej nie jest wymagane świadectwo dojrzałości – potwierdzeniem uzyskania wykształcenia średniego jest świadectwo ukończenia szkoły średniej.
• W roku szkolnym 2022/2023 w Polsce działało 1287 szkół policealnych, w których kształciło się 234 817 uczniów. W 2022/2023 roku szkoły policealne dla dorosłych opuściło  58 122 absolwentów. Większość, bo aż 84,2% szkół policealnych stanowią szkoły niepubliczne (GUS 2023, Tabl. 1.11; dostęp: sierpień 2024 r.).

Publiczne placówki prowadzące kształcenie ustawiczne dla dorosłych

Działanie publicznych placówek prowadzących kształcenie ustawiczne dla dorosłych regulują m.in.:

• Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 r. (tekst ujednolicony, Dz.U. z 2024 r. poz. 750) 
• Ustawa Prawo oświatowe z dnia 14 grudnia 2016 r. (tekst ujednolicony, Dz.U. z 2024 r. poz. 737) (dostęp: sierpień 2024 r.)
• Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki -  z dnia 6 października 2023r. w sprawie kształcenia ustawicznego w formach pozaszkolnych (Dz. U. z 2023r. poz. 2175) (dostęp: sierpień 2024)
• Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 28 września 2023r. w sprawie ramowych statutów: publicznej placówki kształcenia ustawicznego, publicznego centrum kształcenia zawodowego i publicznego branżowego centrum umiejętności - (Dz.U. z 2023 r. poz. 2066) (dostęp: sierpień 2024 r.).

W poniższej tabeli opisano zakres działalności podstawowych typów omawianych instytucji:

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RSPO SIO (https://pomoc.sio.gov.pl/tech_instruction/rejestracja-placowek-oswiatowych/; stan na wrzesień 2024 r.).

Kwalifikacyjne kursy zawodowe mogą organizować szkoły, instytucje i placówki publiczne i niepubliczne. Poszerzyły one bazę instytucji realizujących zadania oświatowe.

Instytucje szkoleniowe

Instytucje szkoleniowe oferujące szkolenia dla bezrobotnych i poszukujących pracy

Najszerszym rejestrem instytucji szkoleniowych oferujących szkolenia dla osób dorosłych w Polsce jest prowadzony na podstawie przepisów Ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (tekst ujednolicony) Rejestr Instytucji Szkoleniowych (RIS), które prowadzą szkolenia dla osób bezrobotnych i poszukujących pracy. Każda instytucja szkoleniowa, która jest zainteresowana prowadzeniem takich szkoleń we współpracy z publicznymi służbami zatrudnienia (tj. w ramach zlecenia finansowanego ze środków publicznych) musi ubiegać się o wpis do RIS we właściwym Wojewódzkim Urzędzie Pracy. Obowiązek prowadzenia i aktualizowania wpisów w RIS sprawia, iż rejestr jest najpełniejszym i najbardziej rzetelnym ze źródeł informacji o instytucjach szkoleniowych kierujących swoją ofertę do osób bezrobotnych i poszukujących pracy.

W 2024 r. w RIS zarejestrowanych było 16 461 instytucji szkoleniowych. Z dostępnych danych wynika, że liczba ofert przygotowania zawodowego dorosłych wynosiła 624, a ofert dotyczących szkoleń kończących się egzaminem – 81 086 (dostęp: sierpień 2024 r.).

Pozostałe instytucje szkoleniowe

Rynek firm i instytucji świadczących szkolenia jest bardzo zróżnicowany i wykracza poza te zarejestrowane w RIS. Część instytucji szkoleniowych prowadzi obok działalności szkoleniowej usługi doradcze. Jednocześnie brak jest jednego rejestru lub bazy zawierającej dane wszystkich podmiotów świadczących usługi szkoleniowe dla dorosłych, poza osobami bezrobotnymi i poszukującymi pracy. Niektóre instytucje edukacyjne, np. szkoły, placówki czy uczelnie mogą być także zarejestrowane w RIS. 

Szkolnictwo wyższe

Formą kształcenia ustawicznego są studia podyplomowe organizowane przez publiczne i niepubliczne uczelnie, instytuty badawcze oraz instytuty Polskiej Akademii Nauk. W ustawie  Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce z 2018 r. nie występuje pojęcie kształcenia ustawicznego, ale biorąc pod uwagę tzw. trzecią misję szkolnictwa wyższego (por. 8.1., tab. 1) można uznać, że szkoły wyższe oferują kształcenie tego typu. Poza studiami, w obszarze szkolnictwa wyższego i nauki oferowane są głównie studia podyplomowe i kształcenie specjalistyczne, mogą być także organizowane inne formy kształcenia, np. uniwersytety trzeciego wieku czy uniwersytety otwarte.

Słuchacze studiów podyplomowych i kształcenia specjalistycznego

Zgodnie z definicją zawartą w Ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce z 2018 r. (art. 160) studia podyplomowe są formą kształcenia prowadzoną na uczelniach wyższych, w instytutach badawczych oraz instytutach PAN, na którą są przyjmowani kandydaci posiadający kwalifikację pełną co najmniej na poziomie 6, uzyskaną w systemie szkolnictwa wyższego i nauki. Słuchacze, w toku studiów trwających nie krócej niż dwa semestry, uzyskują kwalifikacje cząstkowe na poziomie 6, 7 albo 8 PRK.

Wedle danych systemu POLON w roku akademickim 2023/2024 działały w Polsce 342 uczelnie publiczne i niepubliczne.

W roku akademickim 2022/2023 na studiach podyplomowych kształciło się 156,7 tys. osób, w tym 69,9% stanowiły kobiety (GUS, 2023; dostęp sierpień 2024 r.). 

Kształcenie specjalistyczne, zdefiniowane jak w ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, są oferowane przez instytucje szkolnictwa wyższego i nauki. Kształcenie specjalistyczne trwa nie krócej niż 3 semestry i umożliwia uzyskanie kwalifikacji pełnej na poziomie 5 PRK.

Uniwersytety otwarte i uniwersytety trzeciego wieku

Uniwersytety Otwarte (UO) to komercyjna działalność uczelni wyższych w zakresie edukacji pozaformalnej skierowana do odbiorców spoza społeczności akademickiej. Uniwersytety Otwarte zapewniają możliwość uczestniczenia osobom spoza środowiska akademickiego (bez względu na wiek, wykształcenie i kwalifikacje zawodowe) w prowadzonych przez kadrę naukową i dydaktyczną uczelni, wykładach, kursach, warsztatach.  Otwartość realizowana jest m.in. przez minimalne wymagania formalne (ukończony 16. rok życia), zniesienie barier rekrutacyjnych (brak egzaminów wstępnych) oraz elastyczną ofertę edukacyjną. Słuchacze UO mogą podnosić swoje kompetencje, spełniać aspiracje zawodowe oraz realizować pasje. UO współpracują także z centrami nauki, innymi instytucjami oświatowymi, placówkami kulturalnymi, przedsiębiorstwami oraz organizacjami pozarządowymi działającymi w regionie. Dodatkowo Uniwersytety Otwarte prowadzą także działalność edukacyjno-kulturalną, organizując debaty, wykłady otwarte, kino letnie czy koncerty.

Polskie UO w swoich misjach i celach podkreślają potrzebę realizacji i upowszechniania idei uczenia się przez całe życie, wsparcia rozwoju środowiska lokalnego, a także wyrównywania szans edukacyjnych, szans na rynku pracy osób z różnych środowisk poprzez dostosowanie programów edukacyjnych do ich potrzeb.

Uniwersytety trzeciego wieku (UTW), tj. podmioty (nie tylko placówki o charakterze edukacyjnym), których podstawowym celem jest działalność edukacyjna, ale także integracja oraz aktywizacja osób starszych mająca na celu poprawę jakości życia oraz zwiększenie uczestnictwa tych osób w życiu społecznym.  Formami organizacyjno-prawnymi UTW są:

1. Stowarzyszenia i fundacje, dla których UTW są główną formą działalnością,
2. Organizacje pozarządowe (np. stowarzyszenia i fundacje), dla których UTW są jedną z wielu form działalności,
3. Szkoły wyższe,
4. Centra kształcenia ustawicznego,
5. Domy/ośrodki kultury, biblioteki,
6. Instytucje pomocy społecznej,
7. Inne jednostki powołane przez urząd gminy/miasta,
8. Inne formy.

Wedle danych opublikowanych przez GUS, w Polsce w roku 2021/2022 działały 552 Uniwersytety Trzeciego Wieku. Studiowało w nich łącznie 86,6 tys. słuchaczy, w tym zdecydowaną większość stanowiły kobiety (83,8%). Prawie 83% słuchaczy stanowiły osoby w wieku 60-79 lat.

Ponad połowa UTW (52,2%) działa w formach organizacyjnych stowarzyszeń i fundacji,  17% przy uczelniach wyższych a ponad 18% przy domach bądź ośrodkach kultury. Ponad 87% UTW organizuje dla swoich słuchaczy rozmaite seminaria i wykłady, 81,5% prowadzi regularne kursy lub warsztaty. Wśród zajęć dominują zajęcia sportowo-ruchowe (ponad 51 tys. zajęć), kursy językowe, lektoraty (ponad 29,5 tys. zajęć), zajęcia artystyczne (ponad 16 tys. zajęć) i komputerowe (ponad 9,6 tys. zajęć) (https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/edukacja/edukacja/uniwersytety-trzeciego-wieku-w-polsce-w-2018-r-,10,2.html) (dostęp: sierpień 2024 r.)

Organizacją zrzeszającą Uniwersytety Trzeciego Wieku w Polsce jest Federacja UTW, która wydaje regularne opracowania na temat działalności swoich członków.