W wyniku reformy (realizowanej od 2017 r.) nastąpiły i następują zmiany zarówno w strukturze systemu edukacji, jego organizacji, jak i w podstawach programowych a w konsekwencji w programach nauczania. W wyniku reformy podjęto szereg inicjatyw na rzecz uczenia się dorosłych i dostosowania form kształcenia do ich potrzeb, m.in. takie formy jak kwalifikacyjny kurs zawodowy, czy kurs umiejętności zawodowych zastąpiły kształcenie w szkołach zawodowych dla dorosłych. W zreformowanej strukturze systemu szkolnictwa (opis poniżej) funkcjonują następujące szkoły dla dorosłych:

• ośmioletnie szkoły podstawowe (od 1 września 2017 r.),
• szkoły ponadpodstawowe: czteroletnie licea ogólnokształcące (od 1 września 2019 r.),

Zmiany w liceach ogólnokształcących rozpoczęły się od roku szkolnego 2019/2020 a zakończą w roku szkolnym 2023/2024. Uczniowie liceum ogólnokształcącego mogą przystąpić do egzaminu maturalnego będącego podstawą do kontynuacji kształcenia w szkole wyższej. Zmieniony został także egzamin potwierdzający kwalifikacje w zawodzie. Jest on przeprowadzany w zakresie danej kwalifikacji na podstawie wymagań określonych w podstawie programowej kształcenia w zawodach szkolnictwa zawodowego. Egzamin umożliwia uzyskanie świadectwa potwierdzającego kwalifikację w zawodzie lub dyplomu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie . https://bip.cke.gov.pl/artykul/252/1750/harmonogram-komunikaty-i-informacje-w-2023-r, dostęp sierpień 2023 r.). Zgodnie z Prawem oświatowym w szkole dla dorosłych kształcenie jest zorganizowane w inny sposób niż ma to miejsce w szkołach dla dzieci i młodzieży.

Szkoły podstawowe dla dorosłych

• Przeznaczone dla osób, które ukończyły 18. lat lub ukończą 18. lat w roku kalendarzowym, w którym podejmują naukę na etapie szkoły podstawowej.
• W wrześniu  2021 r. funkcjonowało w Polsce  61 szkół podstawowych dla dorosłych. We wrześniu 2021 w szkołach tych uczyło się 1761 osób (w tym 615 kobiet). Chociaż dzięki kształceniu formalnemu w szkołach zlikwidowano zjawisko analfabetyzmu wśród dorosłych, to jakość uzyskanych efektów uczenia się jest na niskim poziomie, na co wskazują wyniki badania PIAAC (GUS 2022, Tabl.3.1 ; https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/edukacja/edukacja/edukacja-w-roku-szkolnym-20222023-wyniki-wstepne,21,1.html, dostęp sierpień 2023).

Szkoły ponadgimnazjalne i ponadpodstawowe dla dorosłych

Licea ogólnokształcące dla dorosłych

• Przeznaczone dla pełnoletnich absolwentów gimnazjów i 8-letnich szkół podstawowych, którym umożliwia:
  • uzyskanie wykształcenia średniego (wraz ze świadectwem ukończenia szkoły) umożliwiającego dalsze kształcenie w szkole policealnej,
  • uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego a, po zdaniu matury, dalsze kształcenie w szkołach wyższych.
• W roku szkolnym 2021/2022 w Polsce działało 835  liceów dla dorosłych, w których kształciło się 87 488 uczniów, w tym 45,7% kobiet. W roku 2020/21 licea dla dorosłych opuściło 33 768 absolwentów, w tym 49,4% kobiet (GUS 2022, Tabl.1.12 i 1.13; https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/edukacja/edukacja/edukacja-w-roku-szkolnym-20222023-wyniki-wstepne,21,1.html, dostęp sierpień 2023 r. ).

Szkoły policealne

• Przeznaczone dla osób z wykształceniem średnim, którym umożliwia uzyskanie dyplomu zawodowego po zdaniu egzaminów zawodowych w danym zawodzie.
• Do rozpoczęcia nauki w szkole policealnej nie jest wymagane świadectwo dojrzałości – potwierdzeniem uzyskania wykształcenia średniego jest świadectwo ukończenia szkoły średniej.
• W roku szkolnym 2021/2022 w Polsce działało 1357  szkół policealnych, w których kształciło się 232 696 uczniów. W 2020/2021 roku szkoły policealne dla dorosłych opuściło   55 930 absolwentów. Większość, bo aż 84,5% szkół policealnych stanowią szkoły niepubliczne (GUS 2022, Tabl. 1.11  https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/edukacja/edukacja/edukacja-w-roku-szkolnym-20222023-wyniki-wstepne,21,1.html; dostęp sierpień 2023 r.).

Publiczne placówki prowadzące kształcenie ustawiczne dla dorosłych

Działanie publicznych placówek prowadzących kształcenie ustawiczne dla dorosłych regulują m.in.:

• Ustawa Prawo oświatowe z dnia 14 grudnia 2016 r. (Dz.U. z 2023 r. poz. 900 https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20230000900, dostęp sierpień 2023 r.),
• Ustawa Przepisy wprowadzające ustawę - Prawo oświatowe z dnia 14 grudnia 2016 r. (Dz.U. z 2017 r. poz. 60; https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20170000060; dostęp sierpień 2023 r.),
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej  z dnia 19 marca 2019 r. w sprawie kształcenia ustawicznego w formach pozaszkolnych (Dz. U. z 2019r. poz. 652, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20190000652, dostęp sierpień 2023 r.),
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2019r. w sprawie ramowych statutów: publicznej placówki kształcenia ustawicznego oraz publicznego centrum kształcenia zawodowego (Dz.U. z 2019 r. poz. 320;  https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20190000320, dostęp sierpień 2023 r.) .

W poniższej tabeli opisano zakres działalności  podstawowych typów omawianych instytucji:

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RSPO SIO (https://pomoc.sio.gov.pl/tech_instruction/rejestracja-placowek-oswiatowych/; stan na sierpień 2023).

Kwalifikacyjne kursy zawodowe mogą organizować szkoły, instytucje i placówki publiczne i niepubliczne. Poszerzyły one bazę instytucji realizujących zadania oświatowe.

Instytucje szkoleniowe

Instytucje szkoleniowe oferujące szkolenia dla bezrobotnych i poszukujących pracy

Najszerszym rejestrem instytucji szkoleniowych oferujących szkolenia dla osób dorosłych w Polsce jest prowadzony na podstawie przepisów Ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy Rejestr Instytucji Szkoleniowych (RIS), które prowadzą szkolenia dla osób bezrobotnych i poszukujących pracy. Każda instytucja szkoleniowa, która jest zainteresowana prowadzeniem takich szkoleń we współpracy z publicznymi służbami zatrudnienia (tj. w ramach zlecenia finansowanego ze środków publicznych) musi ubiegać się o wpis do RIS we właściwym Wojewódzkim Urzędzie Pracy. Obowiązek prowadzenia i aktualizowania wpisów w RIS sprawia, iż rejestr jest najpełniejszym i najbardziej rzetelnym ze źródeł informacji o instytucjach szkoleniowych kierujących swoją ofertę do osób bezrobotnych i poszukujących pracy.

W 2023 r. w RIS zarejestrowanych było 13 659 instytucji szkoleniowych. Z dostępnych danych wynika, że liczba ofert przygotowania zawodowego dorosłych (najczęściej było to przyuczenie do zawodu i praktyczna nauka zawodu) zarejestrowanych w bazie RIS w 2023 r. wynosiła 1[MF1] [MF2] [MF3] 364, a ofert dotyczących szkoleń kończących się egzaminem - 83 251.https://stor.praca.gov.pl/wrzesień 2023 r.).

Pozostałe instytucje szkoleniowe

Rynek firm i instytucji świadczących szkolenia jest bardzo zróżnicowany i wykracza poza te zarejestrowane w RIS. Część instytucji szkoleniowych prowadzi obok działalności szkoleniowej usługi doradcze. Jednocześnie brak jest jednego rejestru lub bazy zawierającej dane wszystkich podmiotów świadczących usługi szkoleniowe dla dorosłych, poza osobami bezrobotnymi i poszukującymi pracy. Niektóre instytucje edukacyjne, np. szkoły, placówki czy uczelnie mogą być także zarejestrowane w RIS. 

Szkolnictwo wyższe

Formą kształcenia ustawicznego są studia podyplomowe organizowane przez publiczne i niepubliczne uczelnie, instytuty badawcze oraz instytuty Polskiej Akademii Nauk. W ustawie Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce nie występuje pojęcie kształcenia ustawicznego, ale biorąc pod uwagę tzw. trzecią misję szkolnictwa wyższego (por. 8.1., tab. 1) (Krajowe opisy systemów edukacji- szkolnictwo wyższe) można uznać, że szkoły wyższe oferują kształcenie tego typu. Poza studiami, w obszarze szkolnictwa wyższego i nauki oferowane są głównie studia podyplomowe i kształcenie specjalistyczne, mogą być także organizowane inne formy kształcenia, np. uniwersytety trzeciego wieku czy uniwersytety otwarte.

Słuchacze studiów podyplomowych i kształcenia specjalistycznego

Zgodnie z definicją zawartą w Ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce z 2018 r. (art. 160)studia podyplomowe są formą kształcenia prowadzoną na uczelniach wyższych, w instytutach badawczych oraz instytutach PAN, na którą są przyjmowani kandydaci posiadający kwalifikację pełną co najmniej na poziomie 6, uzyskaną w systemie szkolnictwa wyższego i nauki. Słuchacze, w toku studiów trwających nie krócej niż dwa semestry, uzyskują kwalifikacje cząstkowe na poziomie 6, 7 albo 8 PRK (Dz.U. 2022, poz. 574, (https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20220000574, dostęp sierpień 2023 r.),

Wedle danych systemu POLON w roku akademickim 2021/2022 działały w Polsce 362 uczelnie publiczne i niepubliczne.

W roku akademickim 2021/2022 na studiach podyplomowych kształciło się 166,2 tys. osób, w tym 69,3% stanowiły kobiety (GUS, 2022https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/edukacja/edukacja/szkolnictwo-wyzsze-i-jego-finanse-w-2021-roku,2,18.html ; dostęp sierpień) ).

Studia specjalistyczne, zdefiniowane jak w ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, są oferowane przez instytucje szkolnictwa wyższego i nauki. Kształcenie specjalistyczne trwa nie krócej niż 3 semestry i umożliwia uzyskanie kwalifikacji pełnej na poziomie 5 PRK.

Uniwersytety otwarte i uniwersytety trzeciego wieku

Uniwersytety Otwarte (UO) to komercyjna działalność uczelni wyższych w zakresie edukacji pozaformalnej skierowana do odbiorców spoza społeczności akademickiej. Uniwersytety Otwarte zapewniają możliwość uczestniczenia osobom spoza środowiska akademickiego (bez względu na wiek, wykształcenie i kwalifikacje zawodowe) w prowadzonych przez kadrę naukową i dydaktyczną uczelni, wykładach, kursach, warsztatach.  Otwartość realizowana jest m.in. przez minimalne wymagania formalne (ukończony 16. rok życia), zniesienie barier rekrutacyjnych (brak egzaminów wstępnych) oraz elastyczną ofertę edukacyjną. Słuchacze UO mogą podnosić swoje kompetencje, spełniać aspiracje zawodowe oraz realizować pasje. UO współpracują także z centrami nauki, innymi instytucjami oświatowymi, placówkami kulturalnymi, przedsiębiorstwami oraz organizacjami pozarządowymi działającymi w regionie. Dodatkowo Uniwersytety Otwarte prowadzą także działalność edukacyjno-kulturalną, organizując debaty, wykłady otwarte, kino letnie czy koncerty.

Polskie UO w swoich misjach i celach podkreślają potrzebę realizacji i upowszechniania idei uczenia się przez całe życie, wsparcia rozwoju środowiska lokalnego, a także wyrównywania szans edukacyjnych, szans na rynku pracy osób z różnych środowisk poprzez dostosowanie programów edukacyjnych do ich potrzeb.

Uniwersytety trzeciego wieku (UTW), tj. podmioty (nie tylko placówki o charakterze edukacyjnym), których podstawowym celem jest działalność edukacyjna, ale także integracja oraz aktywizacja osób starszych mająca na celu poprawę jakości życia oraz zwiększenie uczestnictwa tych osób w życiu społecznym.  Formami organizacyjno-prawnymi UTW są:

1. Stowarzyszenia i fundacje, dla których UTW są główną formą działalnością,
2. Organizacje pozarządowe (np. stowarzyszenia i fundacje), dla których UTW są jedną z wielu form działalności,
3. Szkoły wyższe,
4. Centra kształcenia ustawicznego,
5. Domy/ośrodki kultury, biblioteki,
6. Instytucje pomocy społecznej,
7. Inne jednostki powołane przez urząd gminy/miasta,
8. Inne formy.

Wedle danych opublikowanych przez GUS, w Polsce w 2018 roku działało 640 Uniwersytetów Trzeciego Wieku. Studiowało w nich łącznie 113,2 tys. słuchaczy, w tym zdecydowaną większość stanowiły kobiety (95,4). Prawie 72% słuchaczy stanowiły osoby w wieku 61-75 lat.

Ponad połowa UTW (56%) działa w strukturach organizacji pozarządowych, ponad jedna piąta (21,5%) przy uczelniach wyższych a 17,7% przy domach bądź ośrodkach kultury. Prawie 90% UTW organizuje dla swoich słuchaczy rozmaite seminaria i wykłady, 82% prowadzi regularne kursy lub warsztaty. Wśród zajęć dominują zajęcia sportowo-ruchowe (88%), kursy językowe (81%), zajęcia artystyczne (73%) i komputerowe (70%) (GUS, 2019c; https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/edukacja/edukacja/uniwersytety-trzeciego-wieku-w-polsce-w-2018-r-,10,2.html; dostęp sierpień 2023 r.).

Organizacją zrzeszającą Uniwersytety Trzeciego Wieku w Polsce jest Federacja UTW, która wydaje regularne opracowania na temat działalności swoich członków.