7.2. Birinci Kademe Programlar
Birinci kademe programlar ön lisans ve lisans programlarını kapsamaktadır. Her kademedeki yükseköğretim programlarına giriş genel ya da meslekî ve teknik ortaöğretim okullarından birisinden mezun olma ve merkezi sınavlarda başarılı olma koşuluna bağlıdır. Özel yetenek sınavıyla öğrenci alan programlar (resim, müzik vb.) dışında, yükseköğretim kurumlarının hem giriş koşullarını hem de kendi öğrencilerini seçme konusunda bir yetkileri yoktur. Birinci kademe programlarına giriş koşulları ve süreci merkezi olarak YÖK tarafından belirlenmektedir. Yükseköğretime giriş ve sürecine ilişkin düzenlemeler yasal bir çerçeveye bağlanmış olup giriş koşullarını belirleyen temel ilkeler Yükseköğretim Kanunu ve ilgili yönetmeliklerle düzenlenmiştir.
7.2.1. Ön Lisans Programları
7.2.1.1. Çalışma Alanları
Yükseköğretim Kanunu’na göre; ön lisans, ortaöğretim yeterliliklerine dayalı en az 4 yarıyıllık (2 yıl, 120 AKTS) programı kapsayan nitelikli insan gücü yetiştirmeyi amaçlayan bir yükseköğretimdir. Ön lisans programlarına ilişkin genel alanlar ISCED-F 2013 sınıflaması referans alınarak belirlenmiş olup söz konusu alanlar Şekil 11’de yer almaktadır:
7.2.1.2. Kabul Koşulları
Ön lisans programlarına alınacak öğrencilerin seçimi ve tercihlerine göre yerleştirilebilmeleri amacıyla, Ölçme, Seçme ve Yerleştirme Merkezi (ÖSYM) tarafından Yükseköğretim Kurumları Sınavı (YKS) yapılmaktadır. YKS’ye ilişkin ayrıntılı bilgiler lisans kabul koşulları (7.2.2.2 Kabul Koşulları) altında yer almaktadır. Hesaplanmış Temel Yeterlilik Testi (TYT) puanı olan adaylar ön lisans programlarını tercih edebilirler.
Yükseköğretim Kanunu’na göre, bir mesleğe yönelik program uygulayan liselerin mezunlarının YÖK tarafından belirlenecek aynı alanda bir ön lisans programına yerleşmelerinde, merkezi sınavlardan almış oldukları puanlara ortaöğretim başarı puanı ve bu puanın YÖK tarafından tespit edilecek katsayı ile çarpımı sonucu bulunacak puan eklenir.
7.2.1.3. Müfredat
Yükseköğretim Kanunu’na göre üniversiteler meslekî ve akademik alanlarda kendi eğitim programlarını oluşturma, eğitim ve araştırma hizmetlerini hazırlama, sunma ve değerlendirme konularında akademik özerkliğe sahiptirler. Her bir dönemde alınması gereken asgari ve azami kredi miktarları; her bir diploma programının diplomayı almayı hak eden kişiye kazandıracağı bilgi, beceri ve yetkinliklerin neler olacağı ile kayıt, devam, uygulama, tez ve teorik ders içerikleri YÖK’ün bu konularda belirlediği temel ilkelere uygun olarak yükseköğretim kurumları senatoları tarafından belirlenir. Yükseköğretim Kanunu’na göre yükseköğretim kurumlarında, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi, Türk Dili ve yabancı dil zorunlu derslerdendir. Ayrıca zorunlu olmamak koşuluyla beden eğitimi veya güzel sanat dallarındaki derslerden birisi okutulur. Bütün bu dersler en az iki yarıyıl olarak programlanır ve uygulanır.
7.2.1.4. Öğretim Yöntemleri
Öğretim yöntemlerinin seçimine ilişkin ulusal veya kurumsal düzeyde bir düzenleme bulunmamaktadır. Yükseköğretim kurumları derslerin verilmesinde de farklı malzemeler/ yöntemler kullanılabilmektedir.
7.2.1.5.Öğrencilerin İlerlemesi (Eğitim Süreci)
Ön lisans programında öğrenim gören öğrencilerin ilerlemesi lisans (7.2.2.5 Öğrenci İlerlemesi) bölümünde yer alan açıklamalar ile aynı olmakla birlikte öğrenciler, bir yıl süreli yabancı dil hazırlık sınıfı hariç (hazırlık eğitim süresi azami iki yıldır) öğrenim süresi iki yıl olan ön lisans programlarını azami dört yılda tamamlamak zorundadırlar. Ayrıca, ön lisans mezunları için, ilişkili lisans programlarında belirlenmiş kontenjanın yüzde onunu geçmeyecek şekilde YÖK kararı ile her yıl dikey geçiş kontenjanı ayrılabilir. Her yıl ÖSYM tarafından yapılan Dikey Geçiş Sınavı’na (DGS) göre başarılı olan öğrenciler mezun oldukları alanlarla ilgili lisans programlarına yerleştirilirler.
7.2.1.6. İstihdam Edilebilirlik
Ön lisansta istihdam edilebilirlik ile ilgili bilgilere Lisans (7.2.1.6 İstihdam Edilebilirlik) başlığından erişebilirsiniz.
7.2.1.7. Öğrenci Değerlendirmesi
Ön lisansta istihdam edilebilirlik ile ilgili detaylı bilgilere Lisans (7.2.2.7 Öğrenci Değerlendirmesi) bölümünden erişebilirsiniz.
7.2.1.8. Sertifikasyon
Ön lisans programının mezuniyet için öngördüğü koşulları sağlayan öğrenciler Ön lisans Diploması almaya hak kazanırlar. Ayrıca “Lisans Öğrenimlerini Tamamlamayan veya Tamamlayamayanların Ön Lisans Diploması Almaları veya Meslek Yüksekokullarına İntibakları Hakkında Yönetmelik” hükümleri uyarınca bir lisans programının en az ilk dört yarıyılının bütün derslerinden başarılı olanlara meslekî eğitim alanı tanımlanmadan ön lisans diploması verilebilir. Ön lisans programlarında çift anadal yapılabilmekte olup yandal uygulaması yoktur.
7.2.2. Lisans Programları
7.2.2.1. Çalışma Alanları
Yükseköğretim Kanunu’na göre lisans, ortaöğretim sonrası en az sekiz yarıyıllık (dört yıl, 240 Avrupa Kredi Transfer Sistemi (AKTS) programı kapsayan bir yükseköğretim kademesidir. Lisans programlarına ilişkin genel esaslar ISCED-F 2013 sınıflaması referans alınarak belirlenmiş olup söz konusu alanlar Şekil 12’de yer almaktadır.
7.2.2.2. Kabul Koşulları
Lisans programlarına kabul edilecek öğrencilerin seçilebilmeleri ve yerleştirilebilmeleri amacıyla ÖSYM tarafından YKS sınavı yapılmaktadır. YKS, 2018 yılından itibaren gerçekleştirilen üç oturumlu merkezi bir sınavdır. YKS’ye başvuran tüm adayların, TYT’ye katılmaları zorunludur. Diğer oturumlar isteğe bağlıdır. İlk oturumda Türkçe, Sosyal Bilimler, Temel Matematik ve Fen Bilimleri alanlarında çoktan seçmeli bir sınav uygulanmaktadır. İkinci oturumda adaylara Türk Dili ve Edebiyatı ve Sosyal Bilimler I (Türk Dili ve Edebiyatı, Tarih I ve Coğrafya I), Sosyal Bilimler II (Tarih II, Coğrafya II, Felsefe Grubu), Matematik ve Fen Bilimleri alanlarında soru sorulmaktadır. Üçüncü oturum ise Yabancı Dil Testi (YDT) için ayrılmıştır. Hesaplanmış TYT puanı ile diğer oturumlardan en az birinde hesaplanmış puanı olan adaylar ön lisans veya lisans programlarını tercih edebilirler.
Lisans programlarına giriş iki şekilde olmaktadır:
Merkezi Seçme ve Yerleştirme: Adaylar lisans programlarına YKS puanları ve varsa ek puanları baz alınarak, tercihleri, ilgili programların kontenjan ve koşulları göz önünde tutularak ÖSYM tarafından yerleştirilmektedir. Hukuk, mühendislik, mimarlık, tıp, öğretmenlik, diş hekimliği ve eczacılık gibi meslek icrası yetkisi veren bazı programlar için başarı sırası şartı bulunmaktadır.
Özel Yetenek Sınavı ile Seçme ve Yerleştirme: Özel yetenek gerektiren spor, güzel sanatlar gibi alanlarda programlara öğrenci yerleştirmek amacıyla özel yetenek sınavı ile seçme ve yerleştirme yapılır. Özel yetenek sınavlarına ve yerleştirme sürecine katılabilmek için adayların ilk oturum olan TYT’ye katılmış ve özel yetenekle öğrenci alan programlar için belirlenen taban puan veya üzerinde puan almış olmaları ön koşuldur. 2024’ten itibaren spor bilimleri alanındaki programlar için ÖSYM tarafından merkezi olarak yapılan Özel Yetenek Sınavı (ÖZYES) ile öğrenci seçme ve yerleştirme işlemi yapılmakta olup diğer (Yükseköğretim Programları ve Kontenjanları Kılavuzu Tablo 5’te yer alan programlar) özel yetenek sınavı ile öğrenci alan programlar için özel yetenek sınavları üniversiteler tarafından yapılmaktadır.
7.2.2.3. Müfredat
Yükseköğretim Kanunu’na göre; üniversiteler meslekî ve akademik alanlarda eğitim programlarını oluşturma, eğitim ve araştırma hizmetlerini hazırlama, sunma ve değerlendirme konularında akademik özerkliğe sahiptirler. Her bir dönemde alınması gereken asgari ve azami kredi miktarları; her bir diploma programının diplomayı almayı hak eden kişiye kazandıracağı bilgi, beceri ve yetkinliklerin neler olacağı ile kayıt, devam, uygulama, tez ve teorik ders içerikleri YÖK’ün bu konularda belirlediği temel ilkelere uygun olarak yükseköğretim kurumları senatoları tarafından belirlenir.
Yükseköğretim kurumlarında, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi, Türk Dili ve Yabancı Dil (İngilizce) tüm yükseköğretim öğrencileri için zorunludur. İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’na göre iş güvenliği uzmanı olabilecek mezunları yetiştiren fakültelerde ise İş Sağlığı ve Güvenliği zorunlu bir derstir.
7.2.2.4. Öğretim Yöntemleri
Öğretim yöntemlerinin seçimine ilişkin ulusal veya kurumsal düzeyde bir düzenleme bulunmamaktadır. Yükseköğretim kurumları derslerin verilmesinde farklı yöntem ve teknikler kullanılmaktadır.
7.2.2.5. Öğrencilerin İlerlemesi
Öğrencilerin ilerlemesi hazırlık sınıfları (yabancı dil) ve ara sınıflar biçiminde iki grupta ele alınabilir. Türkiye Yükseköğretim Yeterlilikler Çerçevesi (TYYÇ) kapsamında alan yeterlilikleri ve kredileri belirlenmiştir. Bu çerçevede ders veya sınıf geçmeyle ilgili kurallar, her bir dönemde alınması gereken asgari ve azami kredi sınırları, zorunlu, seçmeli ve ön koşul dersler her üniversitenin kendi çıkardığı yönetmelik ile belirlenmektedir. Bir dersle ilgili öngörülen asgari devam ve başarı notunu sağlayan öğrenci o dersten başarılı sayılır. Öğrencinin kaldığı dersler bir üst sınıfa geçmesini ya da üst sınıfın derslerinden almasını engellemez. Öğrenci seçmeli dersler dâhil başarısız olduğu dersi/dersleri açıldığı ilk yarıyılda tekrar almak zorundadır. Ancak tekrarlanan derslerin yarıyıl ders programlarında çakışması halinde, öğrenci bu derslerden birini ilgili yönetim kurulu kararıyla almayabilir.
Öğrenciler, bir yıl süreli yabancı dil hazırlık sınıfı hariç (hazırlık eğitim süresi azami iki yıldır), kayıt olduğu programa ilişkin derslerin verildiği dönemden başlamak üzere, her dönem için kayıt yaptırıp yaptırmadığına bakılmaksızın öğrenim süresi dört yıl olan lisans programlarını azami yedi yıl, öğrenim süresi beş yıl olan lisans programlarını azami sekiz yıl, öğrenim süresi altı yıl olan lisans programlarını azami dokuz yıl içinde tamamlamak zorundadırlar. Yükseköğretim Kanunu’na göre; bu süreler sonunda kayıtlı olduğu öğretim kurumundan mezun olabilmek için son sınıf öğrencilerine, başarısız oldukları bütün dersler için iki ek sınav hakkı verilir. Bu sınavlar sonunda başarısız ders sayısını beş derse indirenlere bu beş ders için üç yarıyıl, ek sınavları almadan beş derse kadar başarısız olan öğrencilere dört yarıyıl (sınıf geçme esasına göre öğretim yapılan kurumlarda iki öğretim yılı); bir dersten başarısız olanlara ise öğrencilik hakkından yararlanmaksızın sınırsız, başarısız oldukları dersin sınavlarına girme hakkı tanınır. İzledikleri programdan mezun olmak için gerekli bütün derslerden geçer not aldıkları hâlde yönetmeliklerinde başarılı sayılabilmeleri için öngörülen not ortalamalarını sağlayamamaları sebebiyle ilişikleri kesilme durumuna gelen son dönem (sınıf geçme esasına göre öğretim yapılan kurumlarda son sınıf) öğrencilerine not ortalamalarını yükseltmek üzere diledikleri derslerden sınırsız sınav hakkı tanınır. Bunlardan uygulamalı, uygulaması olan ve daha önce alınmamış dersler dışındaki derslere devam şartı aranmaz. Açılacak sınavlara, üst üste veya aralıklı olarak toplam üç eğitim öğretim yılı hiç girmeyen öğrenci, sınırsız sınav hakkından vazgeçmiş sayılır ve bu haktan yararlanamaz. Sınırsız hak kullanma durumunda olan öğrenciler sınava girdiği ders başına öğrenci katkı payını/öğrenim ücretini ödemeye devam ederler. Bu öğrenciler, sınav hakkı dışındaki diğer öğrencilik haklarından yararlanamazlar. Açık öğretim öğrencileri, öğrencilik haklarından yararlanmak kaydı ile bu sürelerle kısıtlı değildir.
7.2.2.6. İstihdam Edilebilirlik
Yükseköğretim Kanunu’na göre meslekî danışmanlık hizmetlerinin sağlanması yasal zorunluluk olmasına karşın, tüm yükseköğretim kurumlarına genellenebilecek bir yapılanma söz konusu değildir. Yükseköğretim Kanunu yükseköğretim kurumlarının, özel ve kamu kuruluşları ile iş birliği yaparak mezunlarına iş bulma konusunda yardımcı olmalarını öngörmektedir. Bazı yükseköğretim kurumlarında bu hizmetleri sağlamak amacıyla Kariyer Merkezleri kurulmuştur. Bu merkezler aracılığıyla ya da çeşitli birimler tarafından öğrencilere yönelik meslekî tanıtım toplantıları yapılmakta, özel sektör kuruluşlarının temsilcilerinin bu etkinliklere katılımı sağlanmaktadır. Bu yolla öğrenciler ve işveren kuruluşları bir araya getirilmeye çalışılmaktadır.
7.2.2.7. Öğrenci Değerlendirmesi
Yükseköğretim Kanunu uyarınca yükseköğretim kurumlarında, kuruluş özelliklerine ve ihtiyaçlarına göre yapılan eğitim öğretim faaliyetleri, ders geçmeye yönelik sınavlar ve buna dayalı olarak verilen diplomalarla ilgili esaslar her üniversite tarafından hazırlanacak öğretim ve sınav yönetmeliğinde belirtilir. Üniversiteler senato kararı ile değerlendirme esaslarını belirleyebilmektedir. Yeterlilik, seviye tespit veya ders başarılarını ölçen tüm sınavlar, kâğıt ortamında ve eş zamanlı olarak yapılabileceği gibi, alan ve zorluk düzeyine göre tasnif edilerek güvenli biçimde saklanan bir soru bankasından, her bir adaya farklı zamanlarda farklı soru sorulmasına izin verecek şekilde elektronik ortamda da yapılabilir.
7.2.2.8. Sertifikasyon
Bir fakülte veya yüksekokulun sekiz yarıyıllık programları ile fakültelerin on ve on iki yarıyıllık programlarının mezuniyet için öngördüğü koşulları sağlayan öğrenciler “Lisans Diploması” almaya hak kazanırlar. Ancak, en az on yarıyıllık programlar yüksek lisans derecesine eş değerdir. Üniversitelerin bazı programlarında öğrencilerin; kayıtlı olduğu alan yanında yakın bir alanın fark derslerini tamamlayarak ikinci bir programda lisans derecesi almaları “çift ana dal programı” olarak adlandırılmaktadır. Bu uygulamanın nasıl yapılacağı “Yükseköğretim Kurumlarında Ön lisans ve Lisans Düzeyindeki Programlar Arasında Geçiş, Çift Anadal, Yandal ile Kurumlar Arası Kredi Transferi Yapılması Esaslarına İlişkin Yönetmelik” hükümleri ile düzenlenmektedir. İlgili Yönetmelik’e göre, çift anadal programını başarıyla tamamlayan öğrencilere kayıtlı oldukları anadal programı lisans diploması dışında “Çift Anadal Lisans Diploması” verilmektedir. Ayrıca, aynı Yönetmelik hükümlerine göre, bir diploma programına kayıtlı öğrencinin öngörülen şartları taşıması kaydıyla, aynı yükseköğretim kurumu içinde başka bir diploma programı kapsamında belirli bir konuya yönelik sınırlı sayıda dersi aldığı program “yandal programı” olarak adlandırılmakta olup söz konusu programı tamamlayanlara eğitim aldıkları alanda sadece başarı belgesi (yandal sertifikası) düzenlenir. Bu belgeler diploma yerine geçmez.
7.2.2.9. Organizasyonel Çeşitlilik
Yükseköğretim kurumlarında açık veya uzaktan öğretim ön lisans, lisans ve yüksek lisans programlarına giriş ilgili programların “Kabul Koşulları” bölümünde belirtilmiştir. Bu tür programların müfredatının teorik bölümü, örgün programları ile uyumlu olmakla birlikte, program ve derslerin gerekliliğine göre uygulama öğesi bulunabilmektedir. Ayrıca, bir yükseköğretim kurumundan mezun olanlar ile bir yükseköğretim programında halen öğrenim görmekte olanlar tekrar merkezi sınava girmeden açık öğretim programlarına kayıt yaptırabilmektedir. Ön lisans program mezunları ya da öğrencileri sadece ön lisans; lisans program mezunları ya da öğrencileri ise hem ön lisans hem de lisans açık öğretim programlarını tercih edebilmektedir.