12.1. İlköğretim ve Ortaöğretim Okullarında Özel Eğitim Uygulamaları 

12.1.1. Genel Eğitim Kapsamında Özel Eğitim İhtiyaçlarının Sağlanması

Hedef Grubun/Grupların Tanımı
Özel eğitim ihtiyacı olan bireyler; bireysel ve gelişim özellikleri ile eğitim yeterlilikleri açısından akranlarından anlamlı düzeyde farklılık gösteren bireyleri ifade eder. Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’ne göre:

• Ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerindeki eksiklikleri nedeniyle öz bakım becerilerinin öğretimi de dâhil olmak üzere yaşam boyu süren yoğun özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi,
• Bedensel yetersizliği olan birey: Kas, iskelet ve sinir sistemindeki bozukluklar nedeniyle özel eği-tim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi,
• Çok ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel yetersizliği yanında öz bakım, günlük yaşam ve temel akademik becerileri kazanamayan yaşam boyu bakım ve gözetime ihtiyacı olan bireyi,
• Görme yetersizliği olan birey: Görme gücünün kısmen ya da tamamen kaybından dolayı özel eği-tim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi,
• Hafif düzeyde otizmi olan birey: Sosyal etkileşim, sözel ve sözel olmayan iletişim, ilgi ve etkin-liklerdeki hafif düzeydeki sınırlılığı nedeniyle özel eğitim ile destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi,
• Hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde hafif düzeydeki yetersizliği nedeniyle özel eğitim ve destek eğitim hizmetine sınırlı düzeyde ihtiyacı olan bireyi,
• İşitme yetersizliği olan birey: İşitme duyarlılığının kısmen veya tamamen kaybından dolayı özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi,
• Orta düzeyde otizmi olan birey: Sosyal etkileşim, sözel ve sözel olmayan iletişim, ilgi ve etkin-liklerdeki sınırlılıkları nedeniyle özel eğitim ile destek eğitim hizmetine yoğun şekilde ihtiyacı olan bireyi,
• Orta düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerindeki sınırlılık nedeniyle temel akademik, günlük yaşam ve iş becerilerinin kazanıl-masında özel eğitim ile destek eğitim hizmetine yoğun şekilde ihtiyacı olan bireyi,
• Özel yetenekli birey: Yaşıtlarına göre daha hızlı öğrenen, yaratıcılık, sanat ve liderliğe ilişkin kapa-sitede önde olan, özel akademik yeteneğe sahip, soyut fikirleri anlayabilen, ilgi alanlarında bağımsız hareket etmeyi seven ve yüksek düzeyde performans gösteren bireyi ifade eder.

Özel eğitim ihtiyacı olan bireylerin takip ettikleri program esas alınarak gelişim özellikleri, eğitim ihtiyaçları, performansları doğrultusunda hedeflenen amaçlara yönelik hazırlanan ve bu bireylere verilecek destek eğitim hizmetlerini de içeren Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (BEP) uygulanır.

Özel Destek Tedbirleri

Kaynaştırma/bütünleştirme uygulamaları yoluyla eğitimlerine devam eden öğrencilerin yetersizlik türü, eğitim performansı ve ihtiyacına göre; araç-gereç, eğitim materyalleri, öğretim yöntem ve teknikleri ile ölçme ve değerlendirmede gerekli tedbirler alınarak düzenlemeler yapılır. Okul ve kurumlarda, kaynaştırma/bütünleştirme yoluyla eğitim alacak bireylerin bir sınıfa en fazla iki birey olacak şekilde eşit olarak dağılımı sağlanır. Kaynaştırma/bütünleştirme yoluyla eğitim uygulamaları yapılan okul ve kurumlarda öğrencinin yetersizliğine uygun fiziksel, sosyal, psikolojik ortam düzenlemeleri yapılır. 

Destek Eğitim Odası: Okul ve kurumlarda, yetersizliği olmayan akranlarıyla birlikte aynı sınıfta eğitimlerine devam eden özel eğitim ihtiyacı olan öğrenciler ile özel yetenekli öğrenciler için özel araç-gereçler ile eğitim materyalleri sağlanarak özel eğitim desteği verilmesi amacıyla destek eğitim odası açılır. Destek eğitim odasında öğrencilerin eğitim performansları dikkate alınarak birebir ya da grupla eğitim yapılır. 

Özel Eğitim Sınıfları: Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’ne göre il veya ilçe özel eğitim hizmetleri kurulunun teklifi doğrultusunda Valilik Oluru ile özel eğitim sınıfları açılır. Yine aynı yönetmelik kapsamında; bulunduğu okulun veya kurumun eğitim programını uygulayan özel eğitim sınıfları açılabilir. Bu sınıflara zorunlu öğrenim çağındaki bireylerden okul öncesi eğitim programı ile ilköğretim kurumları programlarını takip edebilecek durumda olan bireyler devam edebilir. Aynı yönetmeliğin 28’inci maddesine göre okul öncesi, ilkokul, ortaokul ve meslekî eğitim veren ortaöğretim kurumlarında özel eğitim programı uygulanmak üzere, bulunduğu okulun veya kurumun eğitim programından farklı bir eğitim programı uygulayan özel eğitim sınıfları açılabilir. Bu sınıflara zorunlu öğrenim çağındaki bireylerden ilköğretim, genel veya meslekî ortaöğretim programlarını takip edemeyecek durumda olan bireyler devam edebilir. 

Özel Eğitim Okul ve Kurumları: Özel eğitim ihtiyacı olan bireyler için Bakanlıkça her tür ve kademede örgün ve yaygın özel eğitim okul ve kurumları açılır. Özel eğitim ihtiyacı olan bireylerden kayıtların yapıldığı yılın eylül ayı sonu itibarıyla 69, 70 ve 71 aylık olanların velisinin yazılı talebiyle; 71 ayını tamamlamış, 79 aydan gün almamış olanların velisinin yazılı talebi ve Özel Eğitim Değerlendirme Kurulu Raporu doğrultusunda ilkokula başlamaya hazır olmadığı değerlendirilen öğrencilerin okul öncesi eğitime 1 yıl daha devamları sağlanır. Bu dönemde eğitimlerini öncelikle okul öncesi eğitim kurumlarında kaynaştırma/bütünleştirme yoluyla eğitim uygulamaları kapsamında yetersizliği olmayan akranları ile aynı sınıfta veya özel eğitim ana sınıflarında sürdürmeleri esastır. Ancak kaynaştırma/bütünleştirme yoluyla eğitimlerini sürdüremeyecek durumdaki 36 ayını tamamlayan ve 66 ayını doldurmayan çocuklar için özel eğitim anaokulu açılabileceği gibi bu çocuklar için ilkokul kademesinde eğitim veren özel eğitim okulları, bağımsız anaokulları ve diğer ilkokullar bünyesinde özel eğitim anasınıfları da açılır. 

Özel eğitim ihtiyacı olan bireyler için açılan ilköğretim kurumları

İşitme, görme, bedensel ve hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan öğrencilerin ilköğretim kademesindeki eğitimlerini öncelikle tipik gelişim gösteren akranlarının devam ettiği okullarda kaynaştırma/bütünleştirme yoluyla eğitim uygulamaları kapsamında sürdürmeleri esas olmakla birlikte işitme, görme ve bedensel yetersizliği olan bireyler için Bakanlıkça gündüzlü ve/veya yatılı ilkokullar ile ortaokullar açılmaktadır. Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği kapsamında ilköğretim kurumlarında uygulanan programları takip edemeyecek durumdaki orta veya ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan bireyler ile Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB) olan bireylerin bu kademedeki eğitimlerini sürdürmeleri amacıyla Bakanlıkça gündüzlü özel eğitim uygulama okulları açılmaktadır. Bu okullarda orta veya ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan öğrenciler ile otizmi olan öğrenciler aynı bina içerisinde yetersizlik türüne göre oluşturulan sınıflarda ayrı olarak öğrenimlerini sürdürmektedir. Özel eğitim uygulama okullarında ilk 4 yıl (1, 2, 3 ve 4’üncü sınıflar) I. kademe; ikinci 4 yıl (5, 6, 7 ve 8’inci sınıflar) II. kademe olmak üzere eğitim hizmeti verilmektedir. Bu okullarda uygulanan özel eğitim uygulama okulu öğretim programları ile akademik derslerin yanında bağımsız yaşam, beslenme sağlık ve güvenlik, iletişim becerileri gibi dersler verilerek öğrencilerin uyum becerileri güçlendirilmektedir.

Özel eğitim ihtiyacı olan bireyler için açılan ortaöğretim kurumları
İşitme, görme, bedensel ve hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan öğrencilerin ortaöğretim kademesindeki eğitimlerini öncelikle kaynaştırma/bütünleştirme yoluyla sürdürmeleri esas olmakla birlikte işitme ve bedensel yetersizliği olan bireyler için Bakanlıkça gündüzlü ve/veya yatılı özel eğitim meslek liseleri de açılarak bu bireylere eğitim ve öğretim hizmeti sunulmaktadır. 

İlköğretimlerini tamamlayan, genel, meslekî ve teknik ortaöğretim programlarına devam edemeyecek durumdaki hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan öğrencilere, işitme yetersizliği ve görme yetersizliği olan öğrencilere iş ve mesleğe yönelik bilgi ve beceriler kazandırmak amacıyla Bakanlıkça gündüzlü özel eğitim meslek okulları açılarak bu bireylerin ortaöğretim kademesindeki dört yıllık zorunlu öğrenimlerini sürdürmeleri sağlanmaktadır. Hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan öğrenciler için açılan özel eğitim meslek okullarında özel eğitim ihtiyacı olan öğrencilere 20 meslek alanında ve 31 dalda meslekî eğitim verilmektedir. 

Orta veya ağır düzeyde zihinsel yetersizliği ile otizm spektrum bozukluğu olan bireylerden genel, meslekî ve teknik ortaöğretim programlarına devam edemeyecek durumdaki öğrenciler için Bakanlıkça gündüzlü özel eğitim uygulama okulu (III. kademe) açılmaktadır. Özel eğitim uygulama okullarında (II. kademe) özel eğitim programını tamamlayan öğrenciler III. kademedeki (9, 10, 11 ve 12. sınıflar) eğitimlerine özel eğitim uygulama okullarında (III. kademe) devam ederler. Özel eğitim uygulama okulu öğretim programları kapsamında (III. kademe) akademik dersler, bağımsız yaşam, beslenme sağlık ve güvenlik, iletişim becerileri gibi derslerin yanı sıra öğrencilerin el becerilerini geliştirecek iş ve beceri uygulamaları dersleri de okutulmaktadır. 

Özel Yetenekli Bireylerin Eğitimi Amacıyla Açılan Kurumlar

İlköğretim ve ortaöğretim çağındaki özel yetenekli öğrencilerin bireysel yeteneklerinin farkında olmalarını ve kapasitelerini geliştirerek en üst düzeyde kullanmalarını sağlamak amacıyla Bilim ve Sanat Merkezleri (BİLSEM) açılmaktadır. Kurumdaki eğitim öğretim etkinlikleri, öğrencilerin devam ettikleri örgün eğitim kurumlarındaki programlara destek olacak şekilde planlanır ve yürütülür. Öğrencilere; yetenek alanlarını geliştirici ve destekleyici yönde üst düzey düşünme becerileri kazandırılır. Üst düzey düşünme becerilerine yönelik öğrenme çıktıları edinmeleri amaçlanır. 

Hastanede Eğitim Hizmetleri: Sağlık problemi nedeniyle örgün eğitim kurumlarına devam edemeyen ve sağlık kuruluşlarında yatarak tedavi gören okul öncesi, ilkokul, ortaokul ve lise çağındaki bireylerin zorunlu eğitimlerini sürdürmeleri amacıyla hastaneler bünyesinde il veya ilçe özel eğitim hizmetleri kurulunun teklifi ve Sağlık Bakanlığının uygun görüşü üzerine Valilik Olur’u ile hastane sınıfları açılır.  

Evde Eğitim Hizmetleri: Sağlık problemi nedeniyle en az on iki hafta süreyle örgün eğitim kurumlarından doğrudan yararlanamayacağını Durum Bildirir Sağlık Kurulu Raporu ile belgelendiren okul öncesi, ilkokul, ortaokul ve lise çağındaki bireyler için Özel Eğitim Değerlendirme Kurulu Raporu doğrultusunda İl/İlçe Özel Eğitim Hizmetleri Kurulu tarafından evde eğitim hizmeti kararı alınmaktadır. 

Diğer Kurumlarda Özel Eğitim Hizmetleri: RAM’lar; özel eğitim ihtiyacı olan bireylerin eğitsel değerlendirme, tanılama, izleme ve yönlendirme hizmetlerini yürüterek birey için en az sınırlandırılmış eğitim ortamını önerir, birey ve ailesine destek eğitimi ile rehberlik ve psikolojik danışma hizmetleri sunar. Resmî ve özel; okul öncesi, ilköğretim ve ortaöğretim kurumları ile yaygın eğitim kurumları, özel eğitim ihtiyacı olan bireylere özel eğitim hizmetleri sağlamakla yükümlüdürler. Özel eğitim hizmetleri; RAM’lar, il/ilçe millî eğitim müdürlükleri ve özel eğitim okulları ile iş birliği içinde yürütülür. 

Özel Eğitim Okullarında Verilen Eğitim Hizmetlerinin Amacı Özel eğitim ihtiyacı olan bireylerin;

• İlgi, istek, yeterlilik ve yetenekleri doğrultusunda, genel ve meslekî eğitim görme haklarını kulla-nabilmelerini,
• Toplum içindeki rollerini gerçekleştiren, başkaları ile iyi ilişkiler kurabilen, iş birliği içinde çalışabi-len, çevresine uyum sağlayabilen, üretici bireyler olarak yetişmelerini,
• Zihinsel, fiziksel, işitsel, görsel yetersizliği̇ ile sosyal, duygusal, dil ve konuşma güçlüğü olan birey-lerin davranış problemlerini azaltmak, öz bakım, bağımsız yaşam ve işlevsel akademik becerilerini geliştirmek, kendi kendilerine yeterli bir duruma gelmelerini ve topluma uyumlarını,
• Uygun eğitim programları ile özel yöntem, personel, araç ve gereç kullanarak üst öğrenime, iş ve meslek alanlarına ve hayata hazırlanmalarını sağlamaktır.

Özel Öğretim Kurumları Kanunu kapsamında açılan özel eğitim okulları ile özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinin amacı; 

Özel eğitim ve rehabilitasyon merkezinde verilen eğitim hizmetlerinin amacı:

• Özel eğitim ihtiyacı olan bireylerin Bakanlıkça belirlenmiş destek eğitim programları ile özel yön-tem, personel, araç ve gereç kullanarak ilgileri, ihtiyaçları, yetenek ve yeterlilikleri doğrultusunda hayata hazırlanmasını,
• Toplum içindeki rollerini gerçekleştiren, başkaları ile iyi ilişkiler kurabilen, iş birliği içinde çalışabi-len ve çevresine uyum sağlayabilen üretici bireyler olarak yetişmelerini,
• Özel eğitim ihtiyacı olan bireylerin var olan yeteneklerinin en üst seviyeye çıkarılması ve topluma tam katılımlarının sağlanması, temel öz bakım becerilerinin, bağımsız yaşam ve meslekî becerileri-nin geliştirilmesini sağlamak için destek eğitimi çalışmaları yapmaktır.

Özel Öğretim Kurumları Kanunu kapsamında özel eğitim ihtiyacı olan bireylerin eğitsel değerlendirme ve tanılamalarına göre Bakanlığımıza bağlı özel eğitim okulları ile özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinde bu bireylere yönelik modüler yaklaşım benimsenmiştir. 

7 yetersizlik grubuna yönelik hazırlanan programlar, “Modül, Bölüm, Hedef, Hedef Davranış ve Açıklamalar” bölümlerinden oluşmaktadır. 10 sayılı Talim ve Terbiye Kurulu Kararında destek eğitim programları modülleri ve süreleri detaylı olarak açıklanmıştır. Özel Öğretim Kurumları Kanunu’na göre, özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinin amacı, özel eğitim ihtiyacı olan bireylerin toplum içindeki rollerini gerçekleştirmesini desteklemektir.

652 sayılı Özel Barınma Hizmeti Veren Kurumlar ve Bazı Düzenlemeler Hakkında Kanun Hükmünde Kararname’ye göre; eğitsel değerlendirme ve tanılamaları yapılarak özel eğitim okulları ile özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinde verilen destek eğitimini almaları uygun görülen bireylerin eğitim giderleri Bakanlık tarafından karşılanmaktadır.

2024 yılında hükümleri Hazine ve Malîye Bakanlığı tarafından yürütülen Tebliğ doğrultusunda Özel Öğretim Kurumları Kanunu kapsamında açılan özel eğitim okulları ile özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinde özel eğitim ihtiyacı olan bireylere verilen destek eğitiminin bütçeden karşılanacak kısmı; katma değer vergisi hariç olmak üzere bireysel eğitim için aylık 4.692 TL, grup eğitimi için aylık 1.314 TL olarak belirlenmiştir. 2024 yılında özel eğitim ihtiyacı olan bireylere verdikleri destek eğitim karşılığında özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerine toplam 35.418.535.979,05 TL ödeme yapılmıştır. 2024 yılındaki özel eğitim ödemelerine ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.

Okullara fiziksel erişim kapsamında, özel eğitim ihtiyacı olan öğrencilere yönelik Erişilebilirlik İzleme ve Denetleme Yönetmeliği çerçevesinde okul ve kurumlarda fiziksel düzenlemeler yapılmaktadır.