W Polsce funkcjonuje wiele pojęć i terminów z zakresu polityki na rzecz edukacji dorosłych, które w zależności od środowiska i kontekstu, w jakim są stosowane, mogą być różnie rozumiane. Uwaga ta dotyczy w sposób szczególny edukacji dorosłych, czyli kształcenia i szkoleń dorosłych tj. zagadnienia, któremu poświęcony jest ten rozdział. Rozumienie terminu edukacja dorosłych zmieniało się w ostatnich dekadach. W badaniach i dyskursie politycznym posługiwano się terminami edukacja dorosłych, edukacja permanentna, edukacja całożyciowa, ustawiczna aż do uczenia się w dorosłości, podkreślającego odpowiedzialność i motywację oraz indywidualne doświadczenie uczenia się.

Próby zakorzenienia w obszarze edukacji pojęć zbieżnych z definicjami dotyczącymi uczenia się przez całe życie (dokumenty UNESCO, OECD, UE), w tym kształcenia i szkoleń dorosłych sięgają 2013 roku. To wówczas rząd przyjął nowe dokumenty strategiczne – „Perspektywę uczenia się przez całe życie” oraz „Strategię Rozwoju Kapitału Ludzkiego”, w których zdefiniowano podstawowe pojęcia polityki na rzecz uczenia się przez całe życie.

Kluczowym czynnikiem urzeczywistnienia się idei uczenia się przez całe życie są umiejętności oraz tworzenie warunków i możliwości ich rozwoju jako niezbędnych do wzmocnienia kapitału społecznego, wzrostu gospodarczego oraz wysokiej jakości życia. Osiągnięciem Polski w tworzeniu zintegrowanej strategii rozwoju umiejętności obejmującej cały system edukacji i szkoleń było przyjęcie „Zintegrowanej Strategii Umiejętności 2030” (ZSU 2030), dokumentu opracowanego w ścisłej współpracy między wszystkimi właściwymi organami rządowymi i interesariuszami („Zintegrowana Strategia Umiejętności 2030 – część ogólna i szczegółowa”, dostęp: sierpień 2024). Taki sposób pracy nad Strategią wynikał z przyjętego założenia, że jej przydatność zależeć będzie w dużym stopniu od zaangażowania szerokiego grona zainteresowanych stron. Konsultacje efektów prac nad „Zintegrowaną Strategią Umiejętności 2030” przebiegały na wszystkich etapach procesu jej tworzenia obejmując przedstawicieli kilkudziesięciu różnych instytucji.

Dokumentami istotnymi dla uczenia się dorosłych w kontekście nabywanych i posiadanych przez nich umiejętności były raport „Strategia umiejętności OECD: Polska” przedstawiony w grudniu 2019 r. (pełna wersja angielska: ‘OECD Skills Strategy Poland: Assessment and Recommendations’, dostęp: sierpień 2024) oraz przyjęta przez Radę Ministrów w grudniu 2020 r. w randze polityki publicznej „Zintegrowana Strategia Umiejętności 2030 (część szczegółowa)”. Polityka na rzecz rozwijania umiejętności jest prowadzona zgodnie z ideą uczenia się przez całe życie, która nawiązuje do dokumentu OECD (dostęp: sierpień 2024).  Strategia jest zgodna z krajowym systemem zarządzania rozwojem, integrując dokumenty krajowe o charakterze strategicznym (w zakresie umiejętności), czyli: „Strategię na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020” (z perspektywą do 2030), „Perspektywę uczenia się przez całe życie” (2013) oraz strategie zintegrowane i ponadregionalne.

W dokumentach programowych przyjętych w Polsce oraz w UE a także w prawie oświatowym w Polsce stosowane są następujące terminy odnoszące się do KSD (kształcenia i szkoleń dorosłych):

1. Kształcenie ustawiczne (KU), zdefiniowane w ustawie Prawo oświatowe (tekst ujednolicony z dnia 21.03.2024 r. poz. 737, art. 4 ust. 30), rozumiane jest jako kształcenie w szkołach dla dorosłych, branżowych szkołach II stopnia i szkołach policealnych, a także uzyskiwanie i uzupełnianie wiedzy, umiejętności i kwalifikacji zawodowych lub zmianę kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych przez osoby, które spełniły obowiązek szkolny. Potencjalnymi zainteresowanymi kształceniem i szkoleniami zawodowymi jest dorosła ludność Polski (powyżej 18. roku życia), która w 2022 r. liczyła 37,7 mln osób, z czego 58,7% stanowiły osoby w wieku produkcyjnym, tj. 18-59/64 lata (GUS). Europejskim punktem odniesienia dla KSD są osoby w wieku 25-64 lata uczestniczące w kształceniu lub szkoleniu w okresie czterech tygodni poprzedzających badanie.
2. Edukacja dorosłych (ED), utożsamiana z terminem kształcenie i szkolenia dorosłych (KSD). Zakres kształcenia i szkolenia dorosłych znacznie wykracza poza obszar oświaty i szkolnictwa wyższego oraz tradycyjne kursy i szkolenia ukierunkowane na uzyskiwanie kwalifikacji. KSD organizowane jest także w środowisku pracy jako uczenie praktyczne, a także w zorganizowanych formach działania wspólnot obywateli. W Polsce nie ma pełnej definicji KSD, co z jednej strony może wynikać z bardzo szerokiego zakresu pojęciowego tego kształcenia, z drugiej zaś – z braku możliwości przyporządkowania tak rozumianego kształcenia i szkolenia lub znacznej jego części do jednej struktury administracyjnej.
3. Uczenie się dorosłych rozumiane jako uczenie się na etapie życia dorosłego, stanowiące etap uczenia się przez całe życie w różnych formach i miejscach (w kontekście formalnym, pozaformalnym i nieformalnym). W tym kontekście uczenie się dorosłych wpisane jest w ciąg działań edukacyjnych towarzyszących całemu życiu człowieka od wczesnych lat aż do późnej starości. W tak rozumianym uczeniu się dorosłych kluczową rolę odgrywają posiadane, rozwijane i nabywane umiejętności. W dokumentach strategicznych, co szczególnie zostało podkreślone w „Zintegrowanej Strategii Umiejętności 2030”, rozwijanie umiejętności (podstawowych, przekrojowych, zawodowych) jest ściśle związane z uczeniem się przez całe życie w różnych jego kontekstach (osobistym, rodzinnym, społecznym, zawodowym).

Jak wynika z danych EUROSTATU, uczestnictwo dorosłych Polaków w KSD od lat utrzymuje się na niższym poziomie niż średnia dla krajów Unii Europejskiej (por. Tabela poniżej).

Źródło: Eurostat (SDG_04_60, stan na 11/09/2024), * UE-28 w latach 2013-2019; UE-27 od 2020

Dane Eurostatu wskazują na systematyczny wzrost odsetka dorosłych uczestniczących w kształceniu bądź szkoleniu na przestrzeni 4 tygodni poprzedzających badania – w 2023 roku odsetek ten wyniósł 8,7%, był zatem o 5 pp. wyższy niż przed pięcioma laty. Odsetek dorosłych uczących się przez całe życie jest w Polsce wciąż niższy niż średnia dla 27 państw członkowskich UE (12,8%), która również powoli rośnie.  Wskaźnik Eurostatu odnosi się do ogółu populacji w wieku 25-64 lata. Obraz kształcenia ustawicznego w Polsce rysuje się nieco korzystniej, jeśli przyjrzymy się populacji osób zatrudnionych w przedsiębiorstwach. Z badań opublikowanych przez GUS w 2022 roku, wynika, że w 2020 roku ponad 40% przedsiębiorstw w Polsce prowadziło ustawiczne szkolenie zawodowe, przy czym im większa firma, tym częściej organizowano szkolenia. W kursach uczestniczyło niemal 29% ogólnej liczby pracowników badanych firm, a dominującą formą edukacji były szkolenia na stanowisku pracy (71,5% firm) („Charakterystyka ustawicznego szkolenia zawodowego w przedsiębiorstwach w 2020 r.”, GUS 2022)

Na uwagę zasługuje również opublikowany w 2023 r. raport (Petelewicz, M., i in. (2023). „Uwarunkowania uczenia się w dorosłości. Raport z badania Uczenie się dorosłych Polaków”. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych (dostęp: sierpień 2024) prezentujący wyniki badań nad tym zagadnieniem. Wynika z nich, że 2/3 dorosłych Polaków w ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie, uczestniczyło intencjonalnie w co najmniej jednej aktywności w ramach: edukacji formalnej, pozaformalnej, uczenia się nieformalnego lub uczenia się w miejscu pracy (z wyłączeniem szkoleń obowiązkowych typu BHP). Udział w tak pojętej edukacji jest tym wyższy im niższy jest poziom jej formalizacji. Uczestnictwo w uczeniu się w dorosłości jest zróżnicowane w zależności od wieku, poziomu wykształcenia, aktywności na rynku pracy oraz wykonywanego zawodu. Częściej uczą się osoby młode, lepiej wykształcone, wykonujące zawody wymagające specjalistycznych umiejętności. Dane te potwierdzają także wyniki badania Bilans Kapitału Ludzkiego (Bilans Kapitału Ludzkiego 2022/2021 – Raport z badania pracodawców. Powrót do rzeczywistości? Drugi rok pandemii oczami polskich firm oraz Rozwój kompetencji – uczenie się dorosłych i sektor szkoleniowo-rozwojowy) (dostęp: sierpień 2024).

Kształcenie i szkolenia dorosłych są najbardziej zróżnicowanym obszarem edukacji w Polsce, zarówno ze względu na odbiorców, ich wiek i status społeczno-zawodowy, formy kształcenia, sposób walidacji efektów uczenia się, szczególnie pozaformalnego i nieformalnego, jak i instytucje, które realizują działania z tego zakresu. Identyfikując KSD trzeba zwracać uwagę na wszystkie sektory działalności społeczno-gospodarczej (instytucje administracji, podmioty gospodarcze oraz ogół organizacji pozarządowych), ponieważ w obszarze KSD państwo nie ma dominującej pozycji, jak to ma miejsce w edukacji szkolnej. Ze względu na przyjęty cel i formę organizacyjną, w kształceniu i szkoleniach dorosłych można wyróżnić: edukację formalną oraz edukację pozaformalną.

Źródło: opracowanie własne.

Schemat nie obejmuje uczenia się nieformalnego, które nie jest zaliczane do zorganizowanych instytucjonalnie form uczenia się dorosłych. Uczenie się nieformalne pozostaje „na zewnątrz” tego schematu, chociaż niektóre jego efekty mogą być walidowane, a tym samym mogą przyjmować postać potwierdzonych efektów uczenia się mających coraz większe znaczenie w edukacji dorosłych. Ten segment uczenia się tworzy z pozostałymi obszarami edukacji całość, a osiągnięcie każdego poziomu kwalifikacji jest możliwe zarówno na drodze kształcenia formalnego, jak i w wyniku wyboru innych ścieżek edukacji.

Przepisy prawne, które weszły w życie w drugiej połowie 2023 r. (Ustawa Prawo oświatowe, Dz.U. 2024 r., poz. 737) stworzyły możliwość tworzenia i funkcjonowania branżowych centrów umiejętności (BCU). Ten nowy rodzaj publicznej lub niepublicznej placówki ma za zadanie integrowanie szkół, placówek kształcenia ustawicznego, centrów kształcenia zawodowego, uczelni oraz innych podmiotów prowadzących działalność w zakresie danej dziedziny zawodowej. W ramach działalności edukacyjno-szkoleniowej BCU mogą prowadzić branżowe szkoły zawodowe, prowadzić turnusy dla młodocianych pracowników, szkolenia branżowe, kursy oraz przeprowadzać egzamin zawodowy (por. rozdział 8.5, Zatwierdzanie efektów kształcenia w edukacji pozaformalnej i nieformalnej).