Inicijalno i kontinuirano obrazovanje nastavnika su ključne karike u obezbjeđenju kvaliteta obrazovnog sistema. U skladu sa Zakonom o visokom obrazovanju, inicijalno obrazovanje nastavnika je u nadležnosti ustanova visokog obrazovanja.

Nastavu i druge obrazovne aktivnosti u predškolskom i školskom obrazovanju realizuju:

• vaspitači,
• nastavnici,
• vaspitači i nastavnici za obrazovanje djece s posebnim potrebama.

Nastavnicima mogu pomagati i drugi stručnjaci zavisno od vrste ustanove i potreba: 

• psiholozi,
• pedagozi,
• logopedi,
• defektolozi,
• bibliotekari,
• socijalni radnici,
• stručni saradnici u obrazovanju djece s posebnim potrebama,
• nutricionisti,
• zdravstveni radnici,
• pedagoški asistenti.

Nastavnici organizuju i izvode obrazovno-vaspitni rad i rade na njegovom unapređenju. Stručni saradnici u školi (pedagog, psiholog, defektolog, bibliotekar, itd.) rade na pedagoško-psihološkim, bibliotečkim i drugim poslovima koji su neposredno ili posredno u vezi sa obrazovno-vaspitnim radom u školi. Poslove pedagoga, psihologa, defektologa i bibliotekara može obavljati lice koje ima kvalifikaciju sedmog nivoa Okvira kvalifikacija, podnivo jedan (240 kredita ECTS-a).

Nastavu u predškolskim ustanovama izvode vaspitači. Vaspitač može biti lice koje je završilo trogodišnji studijski program predškolskog vaspitanja i obrazovanja, odnosno kvalifikaciju VI nivoa Okvira kvalifikacija (180 ECTS-a) ili kvalifikaciju VII nivo Okvira kvalifikacija, podnivo jedan (240 ECTS-a) za predškolsko vaspitanje i obrheazovanje.

Nastavu u prvom i drugom ciklusu obavlja nastavnik razredne nastave, odnosno učitelj, nastavnik predmetne nastave i vaspitač. Nastavu u prvom ciklusu obavlja nastavnik razredne nastave, odnosno učitelj koji ima višu školu ili odgovarajući, sedmi nivo Okvira kvalifikacija, podnivo jedan (240 kredita ECTS-a). U prvom razredu, po pravilu, uz nastavnika razredne nastave, u vaspitno-obrazovnom radu sa pola radnog vremena učestvuje i vaspitač. Vaspitač je lice koje ispunjava uslove za vaspitača u skladu sa propisima kojima se uređuje predškolsko vaspitanje i obrazovanje i koji je pohađao obuku stručnog usavršavanja za rad u osnovnoj školi, koju organizuje Zavod za školstvo.

Nastavu u IV i V razredu obavlja nastavnik razredne nastave, a nastavu iz stranog jezika predmetni nastavnik. Nastavu u V razredu iz stranog jezika, osnovi tehnike i dva od predmeta: fizičko vaspitanje, likovna i muzička kultura izvodi nastavnik predmetne nastave. U školama u kojima se nastava obavlja na jeziku pripadnika manjinskih naroda i drugih manjinskih nacionalnih zajednica, nastavu iz predmeta crnogorski jezik kao nematernji jezik u V razredu izvodi predmetni nastavnik. Nastava u VI razredu organizovana je kao predmetna i obavljaju je nastavnici predmetne nastave koji imaju odgovarajuću kvalifikaciju  sedmog nivoa Okvira kvalifikacija, podnivo jedan (240 kredita ECTS-a).

Nastavu u trećem ciklusu obavljaju predmetni nastavnici koji imaju odgovarajuću kvalifikaciju  sedmog nivoa Okvira kvalifikacija, podnivo jedan (240 kredita ECTS-a) i odgovarajući profil.

Nastavu iz matematike, fizike, biologije i hemije u osnovnim školama u Crnoj Gori izvode nastavnici koji su završili odgovarajuću studijsku grupu na četvorogodišnjem studijskom programu. Informatiku predaju nastavnici sa završenim četvorogodišnjim studijama na Prirodno-matematičkom ili Elektrotehničkom fakultetu i profesori koji su završili Nastavnički fakultet, odsjek Osnovi tehnike i proizvodnog rada.

U inicijalno obrazovanje nastavnika predmetne nastave koji realizuju nastavu u osnovnom obrazovanju i opštem srednjem obrazovanju uključeno je pedagoško-psihološko obrazovanje, različito po obimu. Studenti matematike, fizike i biologije, pored naučnih disciplina, imaju pedagoško-metodičku grupu predmeta, koja obuhvata zasebne predmete: pedagogiju, psihologiju i metodiku nastave naučne discipline koju izučavaju. Studenti matematike i računarskih nauka, koji mogu da predaju informatiku u školama nemaju ovu grupu predmeta. U Crnoj Gori još uvijek ne postoji studijski program za hemiju.

U okviru studijskog programa Fizika postoji zaseban predmet pod nazivom Školska laboratorija i praksa koji podrazumijeva, jednom nedjeljno, prisustvo času fizike u školi, kao i povremeno uključivanje u realizaciju nastave u školama. Na studijskim programima Matematika i Biologija, u okviru metodike nastave, studenti povremeno prisustvuju časovima u školi.

Na Fakultetu za strane jezike Univerziteta Mediteran tokom jednog semestra na specijalističkim akademskim studijama studenti izučavaju Pedagogiju sa didaktikom – teorija nastave i učenja, kao i Pedagošku psihologiju, oba sa fondom časova 2+0 (3 ECTS kredita). Metodika nastave se izučava jedan semestar sa fondom časova 2+2 (5 ECTS kredita), a Nastavna praksa (opservacije/hospitacije po školama kao i polaganje ispita) takođe jedan semestar sa fondom časova 1+3 (5 ECTS kredita).

Na Fakultetu vizuelnih umjetnosti tokom jednog semestra na specijalističkim akademskim studijama studenti izučavaju u jednom semestru Pedagogiju sa didaktikom sa fondom časova 2+2 (5 ECTS kredita). Metodika nastave stručno-umjetničkih predmeta izučava se takođe na specijalističkim akademskim studijama jedan semestar sa fondom časova 2+2 (5 ECTS kredita na studijskom programu Dizajn vizuelnih komunikacija, 4 ECTS kredita na studijskom programu Audiovizuelna produkcija).

U Crnoj Gori ne postoji sistem inicijalnog obrazovanja nastavnika koji realizuje stručni dio obrazovnih programa stručnog obrazovanja. Nastavnici stručno-teorijske nastave koji najčešće realizuju nastavu više stručnih predmeta, imaju visokoškolsko obrazovanje (npr. tehnološko, elektro, mašinsko, zdravstveno, ekonomsko, pravno i dr.) koje ne uključuje pedagoško-psihološko obrazovanje, već se ono stiče naknadnim obrazovanjem. Nastavnici praktične nastave imaju visokoškolsko obrazovanje, ali i više dvogodišnje obrazovanje ili specijalističko obrazovanje nivoa V. To su najčešće inženjeri u određenim područjima i u njihovo obrazovanje nije uključeno pedagoško-psihološko i didaktičko-metodičko obrazovanje, ali se ono stiče naknadno. Saradnici u praktičnoj nastavi imaju tehničko (četvorogodišnje) obrazovanje, najčešće rade u paru sa nastavnikom iz određene stručne oblasti, ali i oni pedagoško-psihološko i didaktičko-metodičko obrazovanje stiču naknadno. Nastavnici stručno-teorijske i praktične nastave tokom prve godine rada u školi imaju pedagoško-psihološko i didaktičko-metodičko osposobljavanje kroz pripravnički staž, nakon čega polažu stručni ispit koji uključuje provjeru pedagoško-psiholoških i didaktičko-metodičkih znanja i na taj način stiču licencu za rad. Ove činjenice treba imati u vidu pri koncipiranju sadržaja inicijalnog i kontinuiranog obrazovanja nastavnika.

Ustanove, nivoi i modeli osposobljavanja

Univerzitet Crne Gore, na kojem se školuju budući nastavnici, ima akreditovane  studijske programe po modelu 3+2+3. Studenti koji su se  upisali na studije 2017/18. godine  nakon završetka trogodišnjih osnovnih studija mogu da nastave obrazovanje na dvogodišnjim master studijama, i time steknu stepen obrazovanja master i odgovarajuću kvalifikaciju za rad u predškolskoj ustanovi ili školi.

Na Filozofskom fakultetu školuju je vaspitači za rad u predškolskim ustanovama po modelu 3+2, kao i učitelji za rad u osnovnim školama. Za predmetnu nastavu u osnovnim školama i gimnazijama i opšteobrazovne predmete u stručnim školama, namjenski se školuju studenti na Prirodno-matematičkom fakultetu na studijskim programima Fizika, Matematika, Biologija, Informatika; Filozofskom fakultetu na studijskim programima Predškolsko vaspitanje, Obrazovanje učitelja, Filozofija, Istorija, Geografija, Pedagogija, Sociologija; Filološkom fakultetu na studijskim programima na kojima se izučavaju strani jezici - Srpski jezik i južnoslovenske književnost, Crnogorski jezik i južnoslovenske književnost; Fakultetu likovnih umjetnosti na studijskom programu Slikarstvo; Muzičkoj akademiji, i na Fakultetu za sport i fizičko vaspitanje studijski program Fizička kultura.

U okviru navedenih programa izučava se metodičko-pedagoška grupa predmeta: Pedagogija, Psihologija i Metodika nastave samo u okviru studijskih programa na kojima se školuju budući nastavnici, sa izuzetkom budućih nastavnika Informatike. Zastupljenost ove grupe predmeta u programu varira od fakulteta do fakulteta.

Na Prirodno-matematičkom fakultetu, studenti studijskih programa Fizika, Matematika (modul nastava matematike) i Biologija u okviru jednog semestra izučavaju Psihologiju sa fondom časova 2+0 i Pedagogiju sa fondom časova 4+0, dok studenti Biologije u okviru jednog semestra izučavaju Metodiku nastave biologije sa fondom časova 3+3, a studenti na programu Matematika dva semestra izučavaju predmet Metodika nastave matematike sa fondom časova 3+1.

Studenti na programu Fizika u okviru dva semestra izučavaju predmet Metodika nastave fizike sa fondom časova 3+0. U okviru navedene grupe predmeta je i Školska laboratorija i praksa koju studenti Fizike slušaju jedan semestar sa fondom časova 0+3, kao i Odabrana poglavlja iz opšte fizike, jednosemestralni predmet sa fondom časova 3+2.

Na Filozofskom fakultetu na studijskim programima za obrazovanje učitelja i obrazovanje učitelja na albanskom jeziku skoro polovinu programa čine predmeti iz pedagoško-metodičke grupe predmeta. Na studijskom programu Sociologija ima više predmeta koji se odnose na različite aspekte pedagogije, didaktike i psihologije. Na studijskom program Psihologija od metodičkih predmeta izučava se samo Metodika nastave čitanja i pisanja jedan semestar sa fondom časova 2+0. Na studijskom programu Istorija, Pedagogija i Psihologija izučavaju se po jedan semestar sa fondom časova 2+0 i Metodika nastave istorije sa školskim radom jedan semestar sa fondom časova 2+4. Na studijskom programu Filozofija, Pedagogija i Didaktika se izučavaju u okviru dva jednosemestralna predmeta sa nedjeljnim fondom časova 2+0, pojedinačno. Na isti način su u programu zastupljeni sadržaji iz psihologije. Metodika nastave filozofije se izučava dva semestra sa fondom časova 3+2 i 3+3. Na studijskom programu Geografija Psihologija se izučava jedan semestar (Razvojna psihologija, fond časova 2+0) na osnovnim studijama u okviru Prosvjetno-pedagoškog modula i isto toliko na master studijama (Pedagoška psihologija, fond časova 2+0) i Didaktika 2+0. Takođe jedan semestar se izučava Didaktika, fond časova 2+0, a Metodika nastave geografije sa školskim radom jedan semestar sa fondom časova 3+2+1.

Na Filološkom fakultetu ova grupa predmeta je ujednačena za sve studijske programe, kako stranih tako i maternjih jezika. Tokom jednog semestra studenti izučavaju Didaktiku – teorija nastave i učenja, kao i Pedagošku psihologiju, oba predmeta sa fondom časova 2+0. Metodika nastave se izučava tri semestra, jedan sa fondom časova 2+2, a dva semestra sa fondom časova 2+4.

Na Muzičkoj akademiji u okviru studijskog programa Opšta muzička pedagogija predmeti Pedagogija i Psihologija izučavaju se po 2 semestra sa nedjeljnim fondom časova 2+0. Metodika nastave (u zavisnosti od studijskog programa i modula) izučava se bar 2 semestra sa fondom časova 2+1, odnosno 4+2, pri čemu studenti mogu, kao izborne, uzeti predmete iz metodike nastave. U okviru studijskog programa Izvođačke umjetnosti, Pedagoški modul, izučavaju se Pedagogija i Metodika nastave instrumenta po 2 semestra, fond časova 2+0.

Fakultet likovnih umjetnosti u okviru studijskih programa Vajarstvo i Slikarstvo, ali ne i grafički dizajn, izučava se Pedagogija sa didaktikom i Metodika likovne kulture, po jedan semestar sa nedjeljnim fondom časova 2+0.

Na Fakultetu za sport i fizičku kulturu po jedan semestar se uče Pedagogija sporta, fond časova 2+0, Psihologija tjelesnog vaspitanja i sporta, fond časova 2+1, Metodika fizičkog vaspitanja, fond časova 1+1+3, Metodika nastave fizičkog vaspitanja sa školskim časom, fond časova 2+1+4.

Na ostalim fakultetima ne postoje navedene grupe predmeta. Svršeni studenti sa ovih fakulteta zapošljavaju se kao nastavnici stručnih predmeta u srednjim stručnim školama, ali i kao nastavnici hemije - nosioci diploma Metalurško-tehnološkog fakulteta.

Uslovi upisa

Upis na studijske programe koji se realizuju na ustanovama visokog obrazovanja, sva tri ciklusa studija, u Crnoj Gori propisan je Zakonom o visokom obrazovanju. Bliži uslovi i kriterijumi, način i postupak upisa uređeni su aktima samih ustanova. Shodno Pravilniku o uslovima, kriterijumima i postupku upisa na osnovne studije Univerziteta Crne Gore, pravo prijave na konkurs za upis imaju kandidati sa završenim srednjim obrazovanjem u trajanju od četiri godine. Pravilnikom su uređena pitanja koja se odnose na prijavljivanje kandidata i dokumenata potrebnih za upis, odgovarajuće srednje škole za upis na pojedine studijske programe Univerziteta, dodatni uslovi za upis, dopunski ispiti za studijske programe, vrednovanje prethodno stečenog obrazovanja, postupak bodovanja, postupak upisa na studijski program. Što se tiče uslova upisa na studijske programe na kojima se edukuju budući nastavnici, u skladu sa Pravilnikom, testovi se polažu na Fakultetu likovnih umjetnosti, Muzičkoj akademiji i Studijskom programu za psihologiju na Filozofskom fakultetu u Nikšiću.

Pravo na upis na osnovne akademske i primijenjene studije ima lice koje je steklo odgovarajući IV-1 podnivo Nacionalnog okvira kvalifikacija. Upis se vrši na osnovu:

• opšteg uspjeha na završetku pojedinačnih razreda za sticanje IV-1 podnivoa Nacionalnog okvira kvalifikacija
• rezultata postignutih na eksternom maturskom, odnosno stručnom ispitu
• postignutog uspjeha iz dva predmeta trećeg i četvrtog razreda koji su od značaja za nastavak obrazovanja
• uspjeha na državnom ili međunarodnom takmičenju iz predmeta koji su od značaja za nastavak obrazovanja
• diplome Luča (ili odgovarajuće druge diplome).

Za upis na određene studijske programe kandidati polažu i prijemni ispit, npr.:

• za studijske programe umjetnosti polaže se ispit za provjeru individualne sklonosti za stvaralaštvo u stručno-umjetničkoj oblasti
• za studijski program Psihologija polaže se test znanja iz opšte psihologije, test opšte informisanosti (kulture) i test mentalnih sposobnosti
• za studijski program Fizička kultura i zdravi stilovi života vrši se provjera sklonosti, sposobnosti i fizičkih normi na osnovu čega se može odrediti da li je student sposoban za izdržavanje fizičkih napora u nastavi.

Na stručno-umjetničkim studijskim programima osnovnih studija fakulteta i akademija umjetnosti može se upisati kandidat bez završene srednje škole ukoliko položi prijemni ispit u skladu sa Zakonom o visokom obrazovanju.

Za lica s invaliditetom sprovodi se princip afirmativne akcije pri upisu na studijski program.

Stranac ima pravo upisa na studijske programe u Crnoj Gori pod jednakim uslovima kao i crnogorski državljani, u skladu sa ovim zakonom i statutom ustanove.

Bliže uslove i kriterijume, način i postupak upisa u prvu godinu osnovnih akademskih i primijenjenih studija propisuje Ministarstvo prosvjete, nauke, kulture i sporta.

Visoko obrazovanje dostupno je svim licima i ne može biti neposredno ili posredno ograničeno po osnovu: pola, rase, bračnog stanja, boje, jezika, vjere, političkog ili drugog ubjeđenja, nacionalnog, etničkog ili drugog porijekla, imovinskog stanja, invalidnosti ili drugom sličnom osnovu, položaju ili okolnosti, u skladu sa posebnim zakonom.

Nakon ostvarenih uslova za upis na studijski program, ustanova i student zaključuju ugovor o studiranju, kojim se bliže uređuju njihova međusobna prava i obaveze. Uz ugovor o studiranju, studenti potpisuju i izjave o poštovanju načela akademske etike. Sadržaj ugovora za javne ustanove utvrđuje Ministarstvo i objavljuje na svojoj veb stranici. Ugovor sadrži obavezu da ustanova obezbijedi završetak obrazovanja upisanih studenata u slučaju prestanka rada ustanove ili studijskog programa.

Kurikulum, nivo specijalizacije i ishodi učenja

Studijske programe za obrazovanje vaspitača i učitelja organizuju Filozofski fakultet Univerziteta Crne Gore, i to:

• Predškolsko vaspitanje (primijenjene studije u trajanju 180 ECTS)
• Obrazovanje učitelja (akademske studije u trajanju 300 ECTS)
• Obrazovanje učitelja na albanskom jeziku (akademske studije u trajanju 300 ECTS).

Ishodi učenja

Po završetku trogodišnjeg Studijskog programa Predškolsko vaspitanje student će, između ostalog, biti osposobljen da:

• poznaje najnovije naučne teorije i naučna saznanja o prirodi razvoja i učenja djeteta u ranoj i predškolskoj fazi
• zna da primijeni znanja iz temeljnih nauka kojima se tumače zakonitosti dječjeg razvoja i učenja u praksi
• demonstrira adekvatne pedagoške i didaktičko-metodičke strategije u podsticanju ukupnih razvojnih mogućnosti djeteta u ranom i predškolskom dobu
• sistematski posmatra, prati i procjenjuje djetetove mogućnosti kao osnovu za izgrađivanje integrisanog kurikuluma koji odgovora razvojnim i vaspitno-obrazovnim potrebama djece;
• razumije i metodički adekvatno afirmiše holistički pristup u radu sa djecom predškolskog i ranoškolskog uzrasta, uvažavajući sve razvojne aspekte (kognitivni, senzorni, motorički, socio-emocionalni, govor);
• individualizuje plan vaspitno-obrazovnog rada u predškolskoj ustanovi i školi (prvi razred devetogodišnje škole);
• kontinuirano afirmiše sve aspekte inkluzivnih vrijednosti u vaspitno-obrazovnoj praksi;
• izgrađuje i razvija pozitivnu, višesmjernu komunikaciju sa roditeljima kroz različite zajednički organizovane aktivnosti.

Po završetku Studijskog programa Obrazovanje učitelja, student će. između ostalog, biti sposoban da:

• priprema i realizuje redovnu i ostale vrsta nastave, sekcije i vannastavne aktivnosti iz svih predmeta (osim stranog jezika) u prvom i drugom ciklusu osnovne škole;
• primjenjuje znanja iz pedagoško-psiholoških i didaktičko-metodičkih nauka tokom realizacije nastave u mlađim razredima osnovne škole;
• upotrebljava osnovna znanja iz društvenih i prirodnih nauka, iz matematike, iz muzičke i likovne umjetnosti i fizičke kulture i stvara podsticajne nastavne situacije za proces učenja i ukupan razvoj ličnosti učenika u mlađim razredima osnovne škole;
• razvija kompetencije za cjeloživotno učenje kod sebe i učenika u mlađim razredima osnovne škole;
• vrednuje didaktičko-metodičku teoriju i praksu u mlađim razredima osnovne škole uzimajući u obzir relevantne kriterijume;
• projektuje i realizuje istraživanja iz oblasti didaktičko-metodičkih nauka;
• pokazuje vještine timskog rada i prezentacijske vještine;
• modifikuje postojeće nastavne modele (metode, tehnike, strategije učenja i poučavanja) prilagođavajući ih novim uslovima u praksi realizujući nastavu u mlađim razredima osnovne škole;

Studijski programi za inicijalno obrazovanje nastavnika

Studijske programe za inicijalno obrazovanje nastavnika organizuju se iz matičnih disciplina na Filozofskom fakultetu, Filološkom fakultetu i Prirodno-matematičkom fakultetu Univerziteta Crne Gore.

Svi studijski programi koji se realizuju na navedenim organizacionim jedinicama Univerziteta su akademski, strukturirani po šemi 3+2, odnosno osnovne studije u trajanju 180 ECTS i master studije u trajanju od 120 ECTS.

Kvalifikacije i diplome

Programi prvog ciklusa (osnovne studije) su organizovani kao trogodišnji, obima 180 ECTS za većinu studijskih programa. Shodno Zakonu o visokom obrazovanju  programi prvog ciklusa mogu biti organizovani kao integrisani osnovni i master programi obima 300 ECTS (Obrazovanje učitelja). Lica koja steknu diplomu završetkom integrisanih osnovnih i master studija imaju pravo direktnog upisa na doktorske studije. Ova lica stiču stepen obrazovanja master.

Lica koja završe programe prvog ciklusa (akademske i primijenjene studijske programe) obima 180 ECTS kredita stiču stepen obrazovanja Bečelor i imaju mogućnost nastavka obrazovanja na programima drugog ciklusa, odnosno master studije.

Studijski program mora da sadrži praktičnu nastavu, kao i ishode učenja za naučnu oblast kojoj pripada studijski program, odnosno kompetencije za obavljanje djelatnosti. Praktična nastava iznosi najmanje 25% u odnosu na ukupnu opterećenost studenta po predmetima, odnosno godini, u zavisnosti od ishoda učenja za pojedini studijski program. 

Integralni dio diplome je dopuna diplome, odnosno diploma supplement. Diploma i dopuna diplome se izdaju  na crnogorskom i engleskom jeziku.  Ukoliko student pohađa nastavu na nekom od jezika manjina, onda se diploma i dopuna diplome izdaju i na jeziku manjina. Sadržaj diplome i dopune diplome propisan je Pravilnikom o sadržaju i obliku diplome i dopune diplome (supplement), vođenju matične knjige studenata, evidenciji i sadržaju javnih isprava koje izdaje univerzitet i ustanove visokog obrazovanja.

Kvalifikacije stečene nakon završenog osnovnog akademskog ili primijenjenog studijskog programa obima 180 ECTS smještaju su u VI nivo Nacionalnog okvira kvalifikacija, dok se kvalifikacije koje se stiču završetkom master studija smještaju u VII2 podnivo Nacionalnog okvira kvalifikacija. 

Alternativni putevi inicijalne edukacije vaspitača i nastavnika

Ne postoje alternativni putevi inicijalne edukacije vaspitača i nastavnika.