Geografska pristupačnost
Mrežu osnovnih škola u Crnoj Gori čine 162 javne ustanove osnovne škole i četiri privatne osnovne škole:
- u sjevernom dijelu nalazi se 75 javnih škola
- u centralnom 59 javnih škola
- u južnom dijelu 28 javnih škola
Osnovno obrazovanje i vaspitanje realizuje su i u dva obrazovna i tri resursna centra.
Posebno se vodi računa o dostupnosti obrazovanja svoj djeci, pa je u okviru javnih ustanova organizovano 229 područnih ustanova. U nekima je veoma mali broj učenika pa se formiraju kombinovana odjeljenja (dva ili više razreda u istom odjeljenju).
U 12 osnovnih škola nastava se realizuje i na albanskom jeziku - u opštinama Bar, Plav, Podgorica, Rožaje, Ulcinj.
U Crnoj Gori je 14 škola za osnovno muzičko obrazovanje (13 državnih, 1 privatno-javna) od kojih je jedna i škola za osnovno baletsko obrazovanje, od kojih su dvije škole za osnovno baletsko obrazovanje. Nalaze se u sljedećim opštinama: Bar, Berane, Berane, Bijelo Polje, Budva, Cetinje, Herceg Novi, Kolašin, Kotor, Nikšić, Pljevlja, Podgorica, Tivat, Ulcinj. U cilju bolje dostupnosti umjetničkog obrazovanja učenicima iz svih djelova Crne Gore, osnovane su područne ustanove muzičkih škola u Gradskoj opštini Golubovci (Podgorica) i opštinama Tuzi, Mojkovac, Plav i Rožaje.
Pet privatnih osnovnih škola ima licencu za rad koju je izdalo Ministarstvo prosvjete, nauke, kulture i sporta. Nalaze se u dvijema južnim opštinama – Tivat i Budva, i u centralnoj opštini Podgorica.
U skladu sa Pravilnikom o kriterijumima, načinu, uslovima i visini naknade za ostvarivanje prava na smještaj i ishranu u domu, studentski kredit, stipendiju i participaciju prevoza pravo na participaciju prevoza u prigradskom saobraćaju ostvaruju učenici osnovne škole, koji putuju pet i više kolimetara do škole u iznosu 40% od cijene karte. Učenici čiji roditelji odnosno staratelji ostvaruju pravo na materijalno obezbjeđenje porodice, imaju pravo na participaciju prevoza u iznosu do 50% od cijene karte. Prijem učenika u dom vrši se na osnovu konkursa koji raspisuje Ministarstvo prosvjete, nauke, kulture i sporta
Uslovi upisa i izbor škole
U školu se upisuju djeca koja navršaju šest godina života u kalendarskoj godini, u kojoj počinju da pohađaju školu.
Organ državne uprave nadležan za poslove matične evidencije građana dužan je da dostavi organu lokalne uprave nadležnom za poslove obrazovanja spisak djece dorasle za školu iz naselja koja pripadaju području škole. Opštinski organ je dužan da spisak dostavi školi do kraja marta tekuće godine. Opštinski organ određuje naselja koja pripadaju području škole.
Upis djece u školu vrši se, po pravilu, u toku aprila mjeseca svake godine, na osnovu obavljenog ljekarskog pregleda.
Djetetu se može odložiti početak školovanja za jednu školsku godinu, ako se utvrdi da nije spremno za polazak u školu.
Djetetu se može odobriti upis u školu prije navršetka šest godina života, na prijedlog roditelja, a po odobrenju komisije za upis koju formira škola.
Škola je dužna da podnese prijavu nadležnoj inspekciji protiv roditelja djeteta koje nije upisano u školu, odnosno ne ispunjava osnovnoškolsku obavezu. Prijava se podnosi u roku 15 dana od isteka roka za upis, odnosno od dana prestanka ispunjenja osnovnoškolske obaveze.
Djeca s posebnim obrazovnim potrebama se kao prvi izbor uključuju u redovne škole. Dijete se upućuje na postupak usmjeravanja (na lokalno nivou formirano je 18 komisija za usmjeravanje) kojim se određuje obrazovni program, te školi dostavljaju preporuke u pogledu organizacije, načina rada sa djetetom. Za svako dijete sa posebnim obrazovnim potrebama se izrađuje individualni razvojno-obrazovni programi (IROP). Razvijen je „individualno-tranzicioni plan“ koji povezuje osnovno i srednje obrazovanje radi kontinuiteta školovanja ove djece. Djeca koja imaju umjerene i teže smetnje se uključuju u posebna odjeljenja pri sedam redovnih škola i za njih se realizuje zajednička nastava pojedinih predmeta sa vršnjacima u redovnim odjeljenjima. Djetetu s posebnim obrazovnim potrebama organizuje se asistencija u nastavi koju obavlja asistent u nastavi. Asistent pruža tehničku pomoć tokom pohađanja nastave za djecu sa teškim tjelesnim smetnjama, umjerenim intelektualnim smetnjama, bez ostatka vida, sa potpunim gubitkom sluha i autizmom u skladu s rješenjem o usmjeravanju.
Uzrast i grupisanje učenika
Osnovno obrazovanje i vaspitanje obavezno je za svu djecu uzrasta od šest do 15 godina života. Traje devet godina i podijeljeno je u tri ciklusa. Nastavu u prvom ciklusu pohađaju učenici od prvog do trećeg razreda, u drugom ciklusu od četvrtog do šestog i u trećem ciklusu od sedmog do devetog razreda. Nastava u prvom i drugom ciklusu je razredna i predmetna, a u trećem ciklusu predmetna
U skladu sa propisima broj učenika u odjeljenju je od 26 do 28, a po odobrenju Ministarstvo prosvjete, nauke, kulture i sporta odjeljenje može imati 30 učenika. Ako se u odjeljenje uključe učenici s posebnim obrazovnim potrebama broj učenika u odjeljenju, može se smanjiti do 10% u odnosu na najmanji broj učenika u odjeljenju. U odjeljenje se mogu uključiti najviše dva učenika s posebnim obrazovnim potrebama.
Ukoliko, zbog malog broja učenika, nije moguće organizovati nastavu po razredima i odjeljenjima, odjeljenje se može formirati od dva ili više razreda (kombinovano odjeljenje). Kombinovano odjeljenje od dva razreda može imati od pet do 20 učenika, od tri razreda osam do 15, a više od tri razreda najmanje 10 učenika. Za formiranje kombinovanih odjeljenja sa manje od pet učenika saglasnost daje Ministarstvo.
Broj učenika u grupi za izborne predmete je, po pravili, jednak broju učenika u odjeljenju, s tim da ne može biti manji od 20 učenika jednog razreda.
U ustanovi koja ima jedno, odnosno dva odjeljenja jednog razreda mogu se formirati dvije, odnosno tri grupe za nastavu izbornih predmeta u tom razredu. U ustanovi se, uz odobrenje Ministarstva, mogu formirati i grupe od učenika različitih razreda ako se radi o grupi za izborni predmet čije izučavanje nije povezano sa razredom.
Organizacija školske godine
Školska i nastavna godina u skladu sa Opštim zakonom o obrazovanju i vaspitanju počinju, po pravilu, 1. septembra. Obrazovno-vaspitni rad (nastavna godina) obuhvata dva polugodišta, odnosno četiri klasifikaciona perioda. Početak nastavne godine, vrijeme organizovanja obrazovno-vaspitnog rada i klasifikacioni periodi u toku nastavne godine utvrđuje se Školskim kalendarom koji, na početku školske godine, donosi ministar nadležan za poslove prosvjete.
Nastavna godina traje najmanje 180 radnih dana, za učenike završnog (devetog razreda) najmanje 165 radnih dana. Ako se ne ostvari broj nastavnih časova iz pojedinih nastavnih predmeta utvrđenih obrazovnim programom, nastavna godina se produžava dok se ne ostvari utvrđeni broj časova, ali ne više od 10 radnih dana.
U skladu sa Zakonom o radu godišnji odmor nastavnika, stručnih saradnika i vaspitača u školama i drugim vaspitno-obrazovnim ustanovama koristi se za vrijeme ljetnjeg školskog raspusta i može trajati najduže koliko i taj raspust.
Zakonom je propisano da obrazovno-vaspitni rad u ustanovi se može prekinuti samo u naročito opravdanim slučajevima (epidemija, elementarna nepogoda i sl.). Za prekid rada ustanove u slučaju epidemije potrebno je pribaviti mišljenje nadležne zdravstvene ustanove. Odluku o prekidu obrazovno-vaspitnog rada u trajanju do pet dana, donosi direktor ustanove, a preko pet dana Ministarstvo, a za privatnu ustanovu osnivač.
Organizacija školskog dana i nedjelje
Nastava se organizuje u petodnevnoj radnoj sedmici. Izuzetno, u slučaju nadoknade nastavnog radnog dana, nastava se može organizovati i subotom.
Nedjeljno opterećenje učenika po obaveznom dijelu obrazovnog programa je: prvi ciklus 19 časova, drugi ciklus najviše 24 časa, s tim što se broj časova povećava od IV do VI razreda, treći ciklus najviše 28 časova. Školski čas, po pravilu, traje 45 minuta. U toku nastave predviđeni su odmori koji traju od pet do 15 minuta.
Škola je dužna da u toku nastavne godine organizuje dopunsku nastavu za učenike koji zaostaju u savlađivanju nastavnog gradiva. Organizuje se od IV razreda. Dodatnu nastavu škola organizuje za učenike koji sa izuzetnim uspjehom savlađuju nastavne sadržaje i pokazuju posebno interesovanje za proširivanje i produbljivanje znanja iz određenih nastavnih oblasti.
Učenicima (koji imaju osnovnoškolsku obavezu) koji se prvi put uključuju u nastavu i ne znaju ili nedovoljno poznaju jezik na kome se izvodi nastava, organizuje se dopunska nastava po posebnom javno važećem programu, tokom najviše jedne školske godine, kao posebna pomoć radi savladavanja jezika i bolje uključenosti u nastavu.
Škola je dužna da za učenike prvog razreda organizuje jutarnji boravak. U skladu sa svojim mogućnostima, škola organizuje produženi boravak za učenike prvog razreda, a izuzetno i za učenike drugog razreda. U okviru produženog boravka učenicima se obezbjeđuje čuvanje u toku kojeg se odvijaju različite sportske kulturno-umjetničke aktivnosti, učenje, izrada domaćih zadataka i izvršavanje drugih obaveza, u skladu sa pravilima škole.