Σύμφωνα με το άρθρο 16 του Συντάγματος, η τέχνη, η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες. Η ανάπτυξη και η προαγωγή τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους.
Η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του Κράτους και έχει σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες.
Η εκπαίδευση παρέχεται δωρεάν σε όλους τους Έλληνες σε όλες τις βαθμίδες, στα κρατικά εκπαιδευτήρια. Το κράτος ενισχύει τους σπουδαστές που διακρίνονται, καθώς και αυτούς που έχουν ανάγκη από βοήθεια, ή ειδική προστασία, ανάλογα με τις ικανότητές τους.
Τα έτη της υποχρεωτικής φοίτησης δε μπορεί να είναι λιγότερα από 9.
Η ανώτατη εκπαίδευση παρέχεται αποκλειστικά από ιδρύματα που αποτελούν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου με πλήρη αυτοδιοίκηση. Τα ιδρύματα αυτά τελούν υπό την εποπτεία του κράτους, έχουν δικαίωμα να ενισχύονται οικονομικά από αυτό και λειτουργούν σύμφωνα με τους νόμους που αφορούν τους οργανισμούς τους. Η σύσταση ανώτατων σχολών από ιδιώτες απαγορεύεται.
Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Η απόλαυση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός (άρθρο 13 του Συντάγματος).
Η δέσμευση του Κράτους απέναντι σε μια κοινωνία ισότητας και ισονομίας (άρθρο 4 του Συντάγματος), αποτυπώνεται σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο επιδιώκει την αποφυγή προνομιακής μεταχείρισης και οποιασδήποτε διαφοροποίησης ή άλλης επιλογής μεταξύ μαθητών, εκπαιδευτικών, σχολείων ή περιοχών σε βάση άλλη από αυτή των αντικειμενικών κριτηρίων.
Οι μεταρρυθμίσεις στην εκπαίδευση βρίσκονται στην τομή δύο νοητών αξόνων. Ο πρώτος άξονας αφορά τις μεγάλες αλλαγές της εποχής, που περιγράφονται συνοπτικά με τους όρους «κοινωνία της γνώσης» και «ψηφιακή εποχή». Ο δεύτερος άξονας αφορά την χώρα στη συγκεκριμένη στιγμή. Επομένως, το έργο μιας εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης μπορεί να περιγραφεί ως η χάραξη μιας καμπύλης ανάμεσα σε αυτούς τους δυο άξονες.
Η εθνική στρατηγική βασίζεται στις αρχές της αποκέντρωσης, της δημοκρατίας, της δημοκρατικής συμμετοχής, της διαφάνειας, της ισότητας, της αλληλεγγύης, της άμβλυνσης των κοινωνικών ανισοτήτων και της αξιολόγησης. Ειδικά για την αξιολόγηση, αυτή γίνεται αντιληπτή ως αποτίμηση και αναστοχασμός των προγραμμάτων, των θεσμών, της διδακτικής διαδικασίας και όχι ως τιμωρία.
Αυτονομία, ανάληψη ευθύνης και λογοδοσία επίσης ενέχονται στις βασικές αρχές με στόχο την ενδυνάμωση των μεταρρυθμίσεων από το σχολείο έως το πανεπιστήμιο, από τα προγράμματα σπουδών έως τη διακυβέρνησή της.
Πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση
Όπως ορίζεται στον νόμο 1566/1985, σκοπός της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης είναι να συμβάλλει στην ολόπλευρη, αρμονική και ισόρροπη ανάπτυξη των διανοητικών και ψυχοσωματικών δυνάμεων των μαθητών, ώστε, ανεξάρτητα από φύλο και καταγωγή, να έχουν τη δυνατότητα να εξελιχθούν σε ολοκληρωμένες προσωπικότητες και να ζήσουν δημιουργικά.
Ειδικότερα, η πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση βοηθά τους μαθητές:
- Να γίνονται ελεύθεροι, υπεύθυνοι, δημοκρατικοί πολίτες, να υπερασπίζονται την εθνική ανεξαρτησία, την εδαφική ακεραιότητα της χώρας και τη δημοκρατία, να εμπνέονται από αγάπη προς τον άνθρωπο, τη ζωή και τη φύση και να διακατέχονται από πίστη προς την πατρίδα και τα γνήσια στοιχεία της ορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης. Η ελευθερία της θρησκευτικής τους συνείδησης είναι απαραβίαστη.
- Να καλλιεργούν και να αναπτύσσουν αρμονικά το πνεύμα και το σώμα τους, τις κλίσεις, τα ενδιαφέροντα και τις δεξιότητές τους. Να αποκτούν, μέσα από τη σχολική τους αγωγή, κοινωνική ταυτότητα και συνείδηση, να αντιλαμβάνονται και να συνειδητοποιούν την κοινωνική αξία και ισοτιμία της πνευματικής και της χειρωνακτικής εργασίας. Να ενημερώνονται και να ασκούνται πάνω στη σωστή και ωφέλιμη για το ανθρώπινο γένος χρήση και αξιοποίηση των αγαθών του σύγχρονου πολιτισμού, καθώς και των αξιών της λαϊκής μας παράδοσης.
- Να αναπτύσσουν δημιουργική και κριτική σκέψη και αντίληψη συλλογικής προσπάθειας και συνεργασίας, ώστε να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και με την υπεύθυνη συμμετοχή τους να συντελούν αποφασιστικά στην πρόοδο του κοινωνικού συνόλου και στην ανάπτυξη της πατρίδας μας.
- Να κατανοούν τη σημασία της τέχνης, της επιστήμης και της τεχνολογίας, να σέβονται τις ανθρώπινες αξίες και να διαφυλάσσουν και προάγουν τον πολιτισμό
- Να αναπτύσσουν πνεύμα φιλίας και συνεργασίας με όλους τους λαούς της γης, προσβλέποντας σε έναν κόσμο καλύτερο, δίκαιο και ειρηνικό.
Ανώτατη εκπαίδευση
Η εκπαιδευτική αποστολή των Ανωτάτων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων, σύμφωνα με τον νόμο 4957/2022, είναι μεταξύ άλλων:
- να προσφέρουν υψηλής ποιότητας ανώτατη εκπαίδευση δίχως διακρίσεις και αποκλεισμούς, να παράγουν και να μεταδίδουν τη γνώση μέσω της διδασκαλίας και της έρευνας, να προετοιμάζουν τους φοιτητές για την εφαρμογή της στο επαγγελματικό και κοινωνικό πεδίο, να καλλιεργούν και να προάγουν τις επιστήμες, τις τέχνες και τον πολιτισμό,
- να οργανώνουν και να παρέχουν προγράμματα σπουδών τυπικής εκπαίδευσης πρώτου, δεύτερου και τρίτου κύκλου, προγράμματα σπουδών σύντομης διάρκειας και διά βίου μάθησης,
- να εφαρμόζουν σύγχρονες μεθόδους διδασκαλίας, περιλαμβανομένης και της εξ αποστάσεως διδασκαλίας, με έμφαση στη διεπιστημονικότητα και την καινοτόμο έρευνα στο ανώτερο επίπεδο ποιότητας κατά τα διεθνώς αναγνωρισμένα κριτήρια,
- να αναπτύσσουν τις ικανότητες και τις δεξιότητες των φοιτητών με κριτική σκέψη, να μεριμνούν για την επαγγελματική ένταξη των αποφοίτων παρέχοντάς τους τις απαραίτητες γνώσεις και εφόδια για την επιστημονική και επαγγελματική τους σταδιοδρομία, να διαμορφώνουν τις απαραίτητες συνθήκες για την ανάδειξη νέων ερευνητών και την προσέλκυση νέων επιστημόνων, καθώς και να ανταποκρίνονται στις ανάγκες της κοινωνίας, της αγοράς εργασίας και των επαγγελματικών πεδίων,
- να διεξάγουν καινοτόμο έρευνα και να προωθούν τη διάχυση της γνώσης προς την κοινωνία, καθώς και την καινοτομία και την αξιοποίηση των αποτελεσμάτων της έρευνας, με προσήλωση στις αρχές της επιστημονικής και ηθικής δεοντολογίας, της βιώσιμης και αειφόρου ανάπτυξης, της κοινωνικής συνοχής και μη διάκρισης, του Καθολικού Σχεδιασμού και του ψηφιακού μετασχηματισμού και να συμβάλλουν στις εθνικές αναπτυξιακές προτεραιότητες σύμφωνα με την Εθνική Στρατηγική Έρευνας, Τεχνολογικής Ανάπτυξης και Καινοτομίας και την Εθνική Στρατηγική Έξυπνης Εξειδίκευσης,
- να προωθούν τη συνεργασία με άλλα ΑΕΙ της ημεδαπής, ερευνητικούς και τεχνολογικούς φορείς της ημεδαπής και αλλοδαπής, καθώς και με δημόσιους, ευρωπαϊκούς και διεθνείς οργανισμούς και παραγωγικούς φορείς,
- να αναπτύσσουν συνεργασίες και συμμαχίες με ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα της αλλοδαπής, δημιουργώντας κοινά προγράμματα σπουδών, ενισχύοντας την κινητικότητα των φοιτητών, του διδακτικού και λοιπού προσωπικού των ΑΕΙ, καθώς και των ερευνητών, συμβάλλοντας στην οικοδόμηση του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης και Έρευνας,
- να συμβάλουν στη διαμόρφωση υπεύθυνων πολιτών, ικανών να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις όλων των πεδίων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων με επιστημονική, επαγγελματική και πολιτισμική επάρκεια και υπευθυνότητα, με σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα και στις αξίες της δικαιοσύνης, της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της κοινωνικής αλληλεγγύης, της ειρήνης και της ισότητας και
- να αναπτύσσουν κοινές εκπαιδευτικές και ερευνητικές υποδομές στην ημεδαπή και αλλοδαπή για την προαγωγή της εκπαίδευσης, της έρευνας, της τεχνολογίας και του πολιτισμού.
Για την εκπλήρωση της αποστολής τους, τα ΑΕΙ οργανώνονται και λειτουργούν με κανόνες και πρακτικές που διασφαλίζουν την τήρηση και προάσπιση ιδίως των αρχών της:
- Ελευθερίας στην έρευνα και τη διδασκαλία
- Ερευνητικής και επιστημονικής δεοντολογίας
- Ποιότητας της εκπαίδευσης και των υπηρεσιών τους
- Aποτελεσματικότητας και αποδοτικότητας στη διαχείριση του προσωπικού, των πόρων και των υποδομών τους
- Διαφάνειας και λογοδοσίας του συνόλου των δραστηριοτήτων τους
- Αμεροληψίας κατά την άσκηση του έργου τους και τη λήψη αποφάσεων
- Αξιοκρατίας στην επιλογή και εξέλιξη του προσωπικού τους
- Ίσης μεταχείρισης μεταξύ των φύλων, της μη διάκρισης, του καθολικού σχεδιασμού σε κάθε τομέα της αρμοδιότητας ή δραστηριοποίησής τους προκειμένου να διασφαλίζουν για το διδακτικό, διοικητικό και λοιπό προσωπικό και τους φοιτητές με αναπηρία και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες την προσβασιμότητα των υποδομών, των φυσικών και ψηφιακών υπηρεσιών, του εξοπλισμού και του εκπαιδευτικού υλικού.
Δια βίου μάθηση
O πρώτος νόμος πλαίσιο για τη δια βίου μάθηση (νόμος 3879/2010), όπως τροποποιήθηκε και ισχύει, υποστηρίζει την ανάπτυξη της δια βίου μάθησης μέσω εναλλακτικών εκπαιδευτικών διαδρομών, της δικτύωσης των φορέων δια βίου μάθησης και της διασφάλισης της ποιότητας, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται:
- Η διασύνδεση της δια βίου μάθησης με την απασχόληση
- Η διαμόρφωση ολοκληρωμένης προσωπικότητας των ατόμων
- Και γενικότερα κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη.
Στην Ελλάδα καταβάλλεται τα τελευταία χρόνια μια διαρκής προσπάθεια ποιοτικής αναβάθμισης και βελτίωσης του συστήματος εκπαίδευσης και δια βίου μάθησης, ενώ παράλληλα δίνεται έμφαση στη διευκόλυνση της πρόσβασης των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων σε όλες τις βαθμίδες του.
Ειδικότερα, ο κεντρικός στόχος είναι μια εκπαίδευση και δια βίου μάθηση που θα δίνει εφόδια για την ενεργό συμμετοχή στην κοινωνία, την απρόσκοπτη ένταξη στην αγορά εργασίας και θα καταπολεμά τη σχολική διαρροή, ιδιαίτερα για τις ευπαθείς ομάδες.
Σύμφωνα δε, με τον νόμο 4763/2020, οι αρχές διακυβέρνησης της επαγγελματικής εκπαίδευσης, κατάρτισης και δια βίου μάθησης είναι μεταξύ άλλων:
- Ο κοινός στρατηγικός σχεδιασμός της επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης για τη βέλτιστη ικανοποίηση των αναγκών του ατόμου, της αγοράς εργασίας και της ελληνικής οικονομίας.
- Η άμεση σύνδεση της επαγγελματικής εκπαίδευσης, κατάρτισης και δια βίου μάθησης με την αγορά εργασίας, με την ουσιαστική συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων.
- Η ενίσχυση του βαθμού αυτονομίας των μονάδων επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης με ενεργό ρόλο των εκπροσώπων της τοπικής κοινωνίας.
- Ο σχεδιασμός και η υλοποίηση ολοκληρωμένων θετικών δράσεων για τη νεολαία, ενταγμένων στη συνολική στρατηγική για την αναβάθμιση των προσόντων τους.
- Η πιστοποίηση των εκροών της μη τυπικής και της άτυπης μάθησης με βάση τις ανάγκες της αγοράς εργασίας.